۳-۷-۲ پیدایش نظام بیمه ای:
نظام بیمه ای برای اولین بار در اواخر قرون وسطی در اروپا پدید آمد و اولین بار نظام بیمه ای که در تاریخ بیمه شناخته شده، بیمه دریایی است و اولین و قدیم ترین سند بیمه، مربوط به بیمه باربری دریایی است. طبق این سند کشتی های باربری و کالاها در طول سفرهای دریایی از خطرها بیمه می شده است.

نخستین قرارداد بیمه در ایتالیا در سال ۱۳۷۴ میلادی انجام شده ولی قراردادهای مربوط به بیمه تابع نظام خاصی نبوده است و با عرف و عادت مردم هر سرزمین تفاوت داشته است. برخی مقررات بیمه در اسپانیا بین سالهای ۱۴۳۶ و ۱۴۸۴ میلادی به فرمان بارسلون تدوین شده است و این مقررات مربوط به بیمه دریایی است. اولین نظام بیمه دریایی که مشتمل بر اصول و قواعد ثابت بیمه ای است در سال ۱۴۳۵ میلادی تدوین شده که عناصر بیمه و مقررات و شرایط راه اجرای آن راتعیین نموده است.
اولین بیمه نامه ها در کشورهای مجاور دریا به دست آمده و دولت های که دارای کشتی های حمل و نقل دریایی بوده چون با حوادث دریایی روبرو بوده اند احکام و مقرراتی را وضع کردند که نوعی بیمه دریایی نسبت به کشتی و کالا و صاحبان و سرنشینان آن محسوب می شد. قرارداد بیمه، در ابتدا قراردادی خصوصی بود که بر اساس نیازهای تجارتی بین طرفین تنظیم می شد.
در سده های پانزدهم و شانزدهم مقررات خاصی برای فعالیت های بیمه ای در پایتخت های بزرگ کشورهای اروپایی وضع شد. بعد از گذشت زمانی از پی بیمه دریایی،بیمه خشکی پدید آمد که در ابتدا مربوط به اموالی بوده است که در مسیر حمل و نقل با خطر روبرو بوده اند. تاریخ بیمه خشکی به صورت نظام بیمه ای به قرن شانزدهم و هفدهم میلادی بر می گردد. پایه و اساس تأسیس شرکت های بازرگانی که در رشته بیمه آنش سوزی فعالیت می کنند به کشورهای اروپایی و به سده شانزدهم میلادی بر می گردد که صندوقهایی را به نام (گیله) برای جبران خسارتهای ناشی از آتش سوزی تشکیل داده بودند این صندوقها به صورت محدود به زیاندیدگان یاری می رساندند. آتش سوزی های بزرگی نظیر آتش سوزی سا ۱۶۶۶ شهر لندن و آتش سوزی سال ۱۶۷۶ شهر هامبورگ، موجب شد که ضرورت وجود شرکت های بیمه بازرگانی با پوشش وسیع بیش از پیش آشکار شود.(آتش سوزی بزرگ لندن که در سپتامبر ۱۶۶۶ میلادی در شهر لندن رخ داد از یک مغزه نانوایی شروع شد و به سرعت به سرعت به ساختمان های مجاور سرایت کرد و در نتیجه چهارصد کوچه و خیابان شر لندن به مساحت تقریبی ۱۷۵ هکتار را که شامل سیزده هزار واحد مسکونی و تجاری و حدود یک صد کلیسا بود، طعمه خود ساخت). بعد از آتش سوزی شرکت های بیمه ای، بیمه آتش سوزی را مطرح کردند. بیمه آتش سوزی در اواخر قرن هفدهم میلادی در انگلستان به وجود آمد و در سایر کشورها، در قرن هجدهم به صورت نظام بیمه ای مدون و گسترده درآمد.
بیمه عمر نیز یکی از انواع بیمه است که سابقه بیشتری نسبت به سایر بیمه ها دارد.بیمه عمر ابتدا مربوط به کاپیتان و کارکنان کشتی بود. به مرور زمان مسافران کشتی را نیز تحت پوشش قرار داد. بیمه عمر که یکی از بیمه های اشخاص است به چند قرن باز می گردد و اولین اثر بیمه ای یا بگوییم نخستین بیمه نامه عمر در زمان ملکه الیزابت اول صادر گردید که بصورت یک بیمه (عمر ساده زمانی) بود و زندگی بیمه گذار را برای مدت یک سال تحت پوشش قرار می داد. تاریخ بیمه عمر در سال ۱۵۸۳ میلادی به انگستان بر می گردد.
بیمه لویدز درسال ۱۷۲۰ میلادی در لندن تاسیس شد و توسعه یافت و اکنون نیز به عنوان"بیمه شاخص” شهرت جهانی دارد.
برای اولین بار موسسه مزبور اقدام به ارائه بیمه نامه دزدی به عنوان یک پوشش جدید بیمه ای در لندن نموده است لکن امروز بیمه لویدز خطرات بزرگ را مورد پوشش بیمه ای قرار می دهد. با اختراع اتومبیل یک نوع بیمه دیگر پا به عرصه وجود گذاشت.
اتومبیل در سالهای واپسین سده نوزدهم میلادی با پیام رفاه و آسایش به زندگی انسان وارد شد و از همان روزهای نخست آشکار گشت که میهمان ناخوانده ای به نام “خطر” را همراه خویش آورده است،که با تمامی تمهیدات و رعایت اصول ایمنی باز احتمال حضورش همراه ماشین می رود. وقتی مشخص شد که نمی توان “خطر” را با اقدامهای ایمنی و احتیاطی حذف کرد چاره های دیگر اندیشیدند و پای بیمه اتومبیل به میان آمد. اتومبیل به سبب آنکه از ابزارهای مورد نیاز زندگی روزمره مردم است و قشر بزرگی با آن سروکار دارند به دلیل اهمیت این وسیله، بیمه اتومبیل اهمیت ویژه ای در بین فعالیت های بیمه ای پیدا کرد و بیمه های مختلفی در رابطه با اتومبیل مانند بیمه بدنه اتومبیل، بیمه حوادث، بیمه سرنشین و راننده و شخص ثالث مطرح شد.
بیمه هواپیما نیز همانند بیمه اتومبیل و قطار با اختراع و توسعه صنعت هواپیما سازی به وجود آمده است.توسعه و گسترش تکنولوژی و ایجاد پروژه های بزرگ ساختمانی و نصب ماشین آلات صنعتی و کارخانجات بزرگ، بیمه های تمام خطر نصب و مقاطعه کاران را به دنبال آورد بیمه تعطیل کارخانجات در نتیجه پیدایش و توسعه کارخانجات و کارگاههای صنعتی و بیمه خطرات انفجار اتمی از آخرین نوع بیمه هایی است که به منظور جبران خسارت جانی و مالی بیمه شده و بیمه گذاران پدید آمده است. همراه با وقوع انقلاب صنعتی در سده هجدهم و رشد ابزار صنعتی و مکانیکی و گسترش خطرات ناشی از حوادث، افق های جدیدی در فراسوی بیمه گران گشوده شد و به مرور صورت های جدیدی از بیمه به وجود آمد و گسترش یافت و شرکت های بیمه ای بازرگانی، با سرمایه های نسبتاً کلان تشکیل شد و به سرعت گسترش یافت. پس از ابداع و گسترش بیمه، علاوه بر بیمه های حمل و نقل دریایی و آتش سوزی و دزدی، اشکال جدیدی از بیمه چون بیمه آفات و خسارتهای کشاورزی و دامی، بیمه نقص ابزار مکانیکی و بیمه تصادفات و خطرهای جنگی و بیمه حوادث حمل و نقل هوایی، بیمه مسئولیت پزشکی و بیمه مسئولیت مدنی، بیمه اعتبارو بدهکاری پدید آمد و هرچه قلمرو فعالیت های اقتصادی و مسئولیت گسترده تر و خطر افزون تر می شد نیز به بیمه شدت می گرفت و توسعه می یافت. امروزه بیش از صدها نوع بیمه با پوشش گسترده، از سوی شرکتهای بیمه ارائه می شود.
بدین ترتیب می بینیم نیاز به ایمنی و وجود خطر در صحنه های زندگی منشاء پیدایش و گسترش بیمه در طول تاریخ بوده است.
۴-۷-۲ بیمه در جهان امروزی
در دو قرن اخیر فعالیتهای بیمه ای در سرتاسر جهان توسعه یافته است. در کشورهای صنعتی بیمه نقش مهمی را در ثبات وضع اقتصادی بازی می کند و در کشورهای جهان سوم نیز مزایای اجتماعی و اقتصادی بیمه شناخته شده و عملیات بیمه ای به تدریج گسترش یافته است.
بیمه حوادث با انواع مختلف در دو قرن اخیر متداول شده است. از جمله بیمه حوادث شخصی که زندگی فرد را در صورت نقص عضو و از کار افتادگی ناشی از حادثه تأمین می کند و یا در صورت فوت ناشی از حادثه سرمایه هایی را در اختیار خانواده او می گذارد. در یک قرن اخیر سازمانهای بیمه اجتماعی که توسط دولتها و یا زیر نظر آنها اداره می شوند نقش قابل ملاحظه ای در توسعه بیمه بازنشستگی، بیمه عمر و حادثه شخصی کارگران و کارمندان و سایر حقوق بگیران به عهده گرفته اند. در ابتدا پیدایش بیمه های اجتماعی موجب رکود نسبی این بیمه ها شد ولی بتدریج تعارض بین بیمه های اجتماعی و بازرگانی منطقی گردید زیرا آشنایی با یک نوع بیمه موجب توجه افراد به سایر انواع آن شد. با اختراع اتومبیل یک نوع جدید بیمه در حد وسیعی متداول شد.بیمه خسارات وارد بر اتومبیل بیمه شده و همچنین بیمه خسارات وارد به اشخاص ثالث که در معرض تصادف هستند در هر نقطه ای از جهان وجود دارد و به این ترتیب بیمه مسئولیت در مقابل اشخاص ثالث رواج پیدا کردو بیمه مسئولیتهای ناشی از اموال و فعالیتهای حرفه ای افراد معمول شد و حتی مسئولیت ناشی از نواقص تولیدات صنعتی و غذایی و دارویی متداول گردید. از جمله انواع جدید بیمه،بیمه تمام خطر مهندسی است که نقش قابل ملاحظه ای در توسعه صنعتی و اجرای طرحهای عمرانی کشورها دارد.
بیمه های مربوط به وسایل نقلیه هوایی از جمله بیمه بدنه هواپیما و هلی کوپتر، بیمه مسئولیتهای ناشی از مسافرت هوایی،بیمه سرنشین ، بیمه مسئولیت فرودگاهها از جمله بیمه هایی است که در قرن اخیر اهمیت قابل ملاحظه ای یافته است.
۵-۷-۲ پیشینه بیمه در ایران :
درایران قبل از اسلام، مابین قبایل و اقوام ساحلی خلیج فارس و جزایر نشینان خلیج مذکور و اطراف آن، نوعی قراردادهای ضمانت ، به وجود آمده بود که بی شباهت به بیمه دریایی نیست.
به موجب این قراردادها، تجار و صاحبان کشتی در رابطه با معاملات بازرگانی که با هم داشتند، پرداخت قسمتی از خسارت وارده احتمالی در طول سفر دریایی را ضمانت می کردند که شباهتی به بیمه امروزی داشت.
در نظام حقوقی و اقتصادی ایران پس از اسلام مفهوم بیمه به اصطلاح رایح امروزی ناشناخته می باشد (گرچه مبانی نظری بیمه،هم در فرهنگ دینی و هم در فرهنگ ملی وجود داشته است). بطوری که در قرن های هجده و نوزده میلادی که بیمه در اروپا و آمریکا و حتی هندوستان توسعه پیدا کرده بود، اثری از بیمه و بیمه گری در نظام حقوقی و اقتصادی ایران مشاهده نمی شد؛ پیدایش و رواج بیمه به مفهوم امروزی آن در ایران سابقه چندانی ندارد سابقه بیمه درایران به حدود سال ۱۲۶۸ هجری شمسی در دوره ناصرالدین شاه بر می گردد.برای
اولین بار در زمان سلطنت وی بیمه به مفهوم جدید و امروزی آن وارد فرهنگ و حقوق و ادبیات ایران گردید.
امتیاز تاسیس اداره بیمه حمل و نقل در سال ۱۳۰۸ ه.ق (مطابق با ۱۲۷۰ ه.ش و ۱۸۹۱ میلادی) ازطرف ناصرالدین شاه به یک کمپانی روسی داده شد و شاه قاجار با یک تبعه روسی بنام “لازاپولیاکف” امتیاز نامه مزبور را همراه یکی از اعضای شورای دولتی تزاری روسیه به امضاء رساند. این امتیاز نامه مشتمل بر یک مقدمه و یازده فصل بوده و فعلاً جزو اسناد تاریخی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. دراین قرارداد که اولین قرارداد بیمه ای محسوب می شود کلمه بیمه و تضمین کنار هم ذکر شده است و بیمه و خطر در متن امتیاز نامه آمده است که مشعر به این معناست که در گذشته نیز از واژه بیمه، تضمین و صیانت از خسارت و خطر اراده شده است. فصل پنجم این امتیازنامه چنین می گوید:
“اداره بیمه و نقلیات،حق خواهد داشت که در جمع بلاد و قراء و نقاط ممالک محروسه ایران از قرار ذیل بیمه و تضمین نماید” و در بند چهارم آمده است:
“رابعا- مال التجاره و بارهای کشتی و امانات و عموما هر قسم محمولات و اشیای گران بهای کشتی باری و کرجی و قایقهایی که بار داشته یا خالی باشند و واگن و مسافرین کشتی و کرایه،خواه در کشتی یا خشکی بوده
باشد و غیره را بیمه خواهد کرد،از هر قسم"خسارت و خطری” که هنگام نقل ب کشتی یا به دریاچه یا رودخانه یا نهرهای طبیعی و نهرهای مصنوعی وارد آیند.”
یک کمپانی دیگر روسی با مدیریت “نیکلای الکساندر اوبیج تویستوسکی” برای حمل و نقل اجناس از سواحل غربی دریای خزر به دریای سیاه به منظور ارسال کالا “طرابوزان” و “استانبول” و نیز از"تبریز” به این مناطق تسهیلاتی ایجاد نموده و همین کمپانی به بیمه کردن تمام اجناسی که برای حمل و نقل به آن سپرده می شده اقدام می کرده است. تاریخ این امتیاز هفتم ژوئن ۱۸۹۳ میلادی می باشد و نام امتیاز نیز “امتیاز بنگاه بیمه حمل و نقل ایران راه انزلی- قزوین” بوده است که همزمان با سومین امتیاز “پولیاکف” می باشد. قرارداد دیگری که در آن کلمه بیمه به کار رفته است، قرارداد پستی مورخ ۱۸ فوریه ۱۹۰۵ میلادی مطابق ۲۹ بهمن ۱۲۸۴ هجری شمسی است که بین ایران و روس در مورد” بیمه ارسال امانات پستی” منعقد شده است.
در اوایل سلطنت احمد شاه قاجار نیز دو موسسه روسی به نام ” نادژوا ” و “کافکار مرکوری” برای اولین بار به صورت شرکت بیمه ای در ایران شروع به فعالیت کردند و به عملیات بیمه ای پرداختند گرچه پیش از این، قرارداد ، امتیاز نامه بیمه با دو تبعه روسی دوره ناصرالدین شاه منعقد شده بود لکن “پولیاکف” به دلیل عدم انجام تعهد خود در ظرف سه سال که در امتیاز نامه قید شده بود ، لغو شد.این موسسات که قدیم ترین شرکتهای بیمه در ایران هستند به بیمه کردن کالاها و محمولات تجاری که از روسیه به ایران وارد یا از ایران به روسیه صادر می شد، اقدام می کردند و یک شرکت بیمه انگلیسی به نام “شرکت بیمه آلیانس” در همان دوره نمایندگی خود را در تهران دایر کرد و متعاقب آن بسیاری از شرکتهای بیمه خارجی در ایران شعب و نمایندگی هایی تأسیس نمودند.
بدین ترتیب عملیات بیمه و بیمه گری در ابتدا توسط شرکتهای روسی و انگلیسی در ایران آغاز شد و شرکتهای خارجی چون"یورکشایر” انگلستان،"جنرال اکسیدنت کالدونیان"،"ایگل استار"،"یوزویچ یونیدن"،"اینگستراخ شوروی” و “وسترن استترلین” و … اقدام به تأسیس نمایندگی در ایران کردند تا جایی که تا شهریور ۱۳۱۴ تعداد شرکتهای بیمه خارجی به ۲۹ نمایندگی رسید.
فعالیت های شرکت های بیمه خارجی درایران که در بدو امر شناخته می شد بصورتی درآمده بود که برای اقتصاد ملی بجای نفع، زیان آور بود، از یک سو این شرکتها با بهره گرفتن از عدم اطلاع بیمه گذاران در مقابل پوشش‌های محدود، حق بیمه های کلانی مطالبه و دریافت می کردند و به بهانه های گوناگون از پرداخت خسارت شانه خالی می کردند و از طرف دیگر سود سالانه مبالغ قابل توجهی ارز به صورت حق بیمه از کشور
خارج می شد بدون آنکه معادل آن بصورت خسارت به مملکت وارد شود. وضع بی بند و باری پیش آمده بود که به هیچ وجه مناسب وضع اقتصاد ملی و رفاه جامعه نبود. برای مقابله با این وضع قانون بودجه ۱۳۱۴ به دولت اجازه داد مبلغ بیست میلیون ریال برای تأسیس یک شرکت بیمه ایرانی اختصاص دهند. بدین ترتیب در ۱۵ آبان در ایران روز بیمه نامیده شد.پس از تأسیس شرکت بیمه ایران موضوع تدوین و مقررات خاص بیمه میان آمد، زیرا محاکم بعلت عدم آشنایی به بیمه که حتی در بعضی موارد با شرایط مخصوص معاملات تجاری اختلاف دارد موجب نارضایتی بیمه گر یا بیمه گذار یا هر دو را فراهم می کردند. لذا قانون بیمه در ۳۶ ماده تهیه در هفتم اردیبهشت ماه ۱۳۱۶ از تصویب مجلس گذشت.علاوه بر قانون بیمه بتدریج قوانین و مقررات دیگری نیز وضع شده است که هر یک از آنها تأمین کننده هدف معینی است. لذا از نظر اهمیت هیچیک از آنها نمی تواند با قانون بیمه برابری کنند .اهم آنها عبارتست از:
۱- تصوینامه مورخ ۱۲/۹/۳۱ هیئت وزیران که علاوه بر تأیید و تنفیذ تصویب نامه های قبلی درباره موسسات بیمه، تا مدت ده سال دیگر بر کار موسسات بیمه حکومت کرده و تکلیف بیمه های دولتی و اتکایی اجباری و نظارت بر موسسات بیمه غیر دولتی را تعیین کرده است.
۲- قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث مصوب ۱۳۴۷ که بموجب آن بیمه مسئولیت وسایل نقلیه از اول سال ۴۸ اجباری شده است.
۶-۷-۲ تحولات صنعت بیمه در ایران:
بطور کلی می توان تحولات صنعت بیمه در ایران را بصورت زیر عنوان نمود:
آغاز فعالیت بیمه در ایران به سال ۱۲۸۹ ه.ش بر می گردد و عملیات بیمه در ایران را دو موسسه روسی آغاز کردند و تا سال ۱۳۱۴ که اولین شرکت بیمه ایرانی تأسیس شد بازار بیمه در اختیار شرکت های بیمه خارجی بود.
با توجه باینکه صنعت بیمه در طول مدت فعالیت خود در مقاطع مختلف در شرایط کاملاً متفاوتی قرار داشته است، می توان مقاطع زمانی تحولات صنعت بیمه را به این موارد تقسیم کرد:
۱- از سال ۱۲۸۹،آغاز فعالیت بیمه درایران تا سال ۱۳۱۴،تاریخ تاسیس شرکت سهامی بیمه ایران؛
۲- از سال ۱۳۱۴،تاریخ تاسیس شرکت سهامی بیمه ایران تا سال ۱۳۵۰،تاریخ تاسیس بیمه مرکزی ایران؛
۳- از سال ۱۳۵۰،تاریخ تاسیس بیمه مرکزی ایران تا سال ۱۳۵۸،تاریخ ملی شدن صنعت بیمه کشور،
۴- از سال ۱۳۵۸،تاریخ ملی شدن شرکت های بیمه خصوصی تا سال ۱۳۶۷،تاریخ تصویب قانون اداره امور شرکت های بیمه؛
۵- از سال ۱۳۶۷،تاریخ تصویب قانون اداره امور شرکت های بیمه تا سال ۱۳۸۰،تاریخ تصویب قانون تاسیس موسسات بیمه غیر دولتی؛
۶- از سال ۱۳۸۰تاریخ تاسیس موسسات بیمه غیر دولتی تا سال ۱۳۸۸،خصوصی سازی شرکت های بیمه دولتی.
۱-از سال ۱۲۸۹،آغاز فعالیت بیمه درایران تا سال ۱۳۱۴،تاریخ تاسیس شرکت سهامی بیمه ایران؛
صنعت بیمه به شکل امروزی آن و به صورت یک حرفه مستقل، برای نخستین بار در سال ۱۲۶۹ در ایران مطرح گردید. در این سال امتیاز فعایت انحصاری در زمینه بیمه حمل و نقل برای مدت ۷۵ سال به یک فرد از اتباع روسیه به نام لازارپولیاکف واگذار شد. وی ظرف مهلت سه سال که جهت آفاز فعالیت بیمه ای برای وی در نظر گرفته شده بود، قادر به تأسیس بیمه نگردید و در نتیجه امتیاز وی لغو شد و در سال ۱۲۸۹ دو شرکت بیمه روسی به نام های روسی نادژدا و کافکاز مرکوری اقدام به تأسیس نماندگی در ایران کرند.
در سال ۱۳۱۰، قانون و نظام نامه راجع به ثبت شرکت ها درایران به تصویب رسید و متعاقب آن بسیاری از شرکتهای بیمه خارجی اقدام به تأسیس یا نمایندگی در ایران کردند. تعدادی از این شرکت ها پیش از تصویب قانون یاد شده فعالیت بیمه ای خود را در ایران آغاز کرده بودند و پس از تصویب قانون به ثبت رسیدند.
در میان شرکتهای بیمه خارجی فعال در ایران، شرکت های انگلیسی از جهت تعداد و حجم فعالیت موقعیت بهتری داشتند. به تدریج تغییراتی در فعالیت شرکتهای بیمه خارجی پدیدار گشت و فعالیت برخی از شرکتها متوقف و شرکتهای جدید جانشین آنها شدند. به عنوان مثال شرکت های نادژدا و کافکاز مرکوری که تنها در زمینه باربری فعالیت داشتند،در سال ۱۲۹۹ تعطیل شدند و در سال ۱۳۰۴ به جای آناه شرکت بیمه اینگستراخ
شوروی سابق شروع به فعالیت کرد.شرکتهای بیمه خارجی فعال در ایران عبارت بودند از:

• • بیمه اینگستراخ؛

• • بیمه روسی نادژدا؛

• بیمه روسی کافکازمرکوری؛