در این فصل مبانی نظری و مفاهیم اساسی مرتبط با موضوع تحقیق براساس علم موجود در زمینه حسابداری و مدیریت مالی تشریح و بررسی شده است. در این راستا، سعی شده که تئوری های مرتبط با متغیرهای اساسی تحقیق موردنظر قرار گرفته و به صورت تفصیلی، تشریح گردند. در نهایت تحقیقاتی که در گذشته در ارتباط با موضوع و متغیرهای اساسی این تحقیق انجام شده است، مطرح گردیده. این تحقیقات در دو بخش داخلی و خارجی ارائه شده اند.
فصل سوم: روش تحقیق
در این فصل، روش تحقیق و نحوه پاسخگویی به سوال اصلی تحقیق، تشریح شده و در این راستا، روش سنجش و برآورد متغیرهای تحقیق مورد بررسی قرار گرفته و مطابق با شواهد نظری و تجربی موجود، متغیرهایی جهت کنترل تاثیر سایر عوامل متغیر وابسته مورد توجه قرار گرفته است. تحقیق حاضر از نظر هدف، کاربردی است و از لحاظ اجرا، روش تحقیق از نوع همبستگی می باشد. جامعه آماری تحقیق شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران هستند. در این فصل، در خصوص اعتبار مدل رگرسیونی و پیش فرضهای آن و نحوه اطمینان از برقراری آنها در رگرسیون های برازش شده مطالبی ذکر شده است.
فصل چهارم: یافته های تحقیق
در فصل چهارم، فرضیات تحقیق، مطابق با روش ارائه شده در فصل سوم، مبتنی بر مدل های رگرسیونی مورد آزمون مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفته است. در این راستا، تحلیل توصیفی متغیرها و آزمون نرمال بودن متغیر وابسته ارائه شده ودر ادامه، نتایج حاصل از آزمون هر یک فرضیات ارائه شده و تفسیرهای لازم در خصوص پذیرش یا رد هر فرضیه موردنظر قرار گرفته است.
فصل پنجم: تلخیص، نتیجه گیری و پیشنهادها
این فصل به نتیجه گیری کلی از فرضیات و تفسیر نتایج حاصله اختصاص می یابد. بر این اساس، ابتدا یافته های حاصل از آزمون هر یک از فرضیات، ارائه شده و سپس، این نتایج با یافته های سایر محققین مقایسه گردیده و در نهایت تفسیر موردنظر محقق در خصوص یافته ها و سازگاری یا ناسازگاری آنها با مبانی نظری و تجربی تحقیق، مطرح شده است. سپس، متناسب با نتایج حاصل از آزمون فرضیات، پیشنهادات کاربردی و همچنین پیشنهادهایی برای تحقیقات آتی ارائه گردیده و در نهایت، محدودیتهای پیش روی محقق در انجام کار پژوهشی، بیان شده است.

فصل دوم
ادبیات و پیشینه تحقیق
۱-۲) مقدمه
هدف اساسی تحقیق حاضر، تعیین رابطه بین کیفیت گزارشگری مالی با فاصله مالیاتی شرکتها می باشد. همچنین، به نقش متغیرهای استراتژی تنوع و شرایط عدم اطمینان نیز توجه شده است. در این فصل، ادبیات موضوع تحقیق و تحقیقات انجام شده قبلی بررسی شده است.
۲-۲) مبانی نظری
الف) شفافیت اطلاعات مالی و مزایای آن
شفافیت اطّلاعات مالی را دسترسی گسترده به اطّلاعات مربوط و قابل اتّکا در مورد عملکرد، وضعیت مالی، فرصتهای سرمایه گذاری،حاکمیت و ارزش و خطر پذیری شرکتها در اقتصاد تعریف کرده اند. شفافیت در اطّلاعات مالی از یک سو به سهامداران خرد اطمینان می­دهد که همواره اطّلاعات قابل اتّکا در مورد ارزش شرکت دریافت خواهند کرد و سهامداران عمده و مدیران در پی تضییع حقوق آنها نیستند و از سوی دیگر مدیران را برای تلاش در جهت افزایش ارزش شرکت به جای پیگیری منافع شخصی کوتاه مدت ترغیب می کند (بیتی و همکاران^[۱]، ۲۰۰۷). به عبارتی، شفافیّت اطّلاعات مالی کیفیت تصمیمات سرمایه گذاری را تحت تأثیر قرار می دهد. مزایای بالقوّه افشا و شفافیّت بیشتر می تواند شامل هزینه سرمایه کمتر، کاهش هزینه های نمایندگی، بهبود قیمت سهام و افزایش ارزش شرکت باشد(چو و دیگران،۲۰۱۰). افشای کافی اطّلاعات توسط شخصیت اقتصادی به سرمایه ­گذاران و بستانکاران در جستجوی فرصت های سرمایه ­گذاری یاری می کند و به این ترتیب سرمایه به کاراترین شرکت ها روانه می­ شود و تأمین مالی از طریق سرمایه گذاری صحیح انجام می­ شود.
ب) کیفیت گزارشگری مالی
در چارچوب نظری حسابداری مالی که تعیین کننده اهداف گزارشگری مالی است توجه خاصّی به جریانهای نقدی و امکان پیش بینی آن مبذول شده است. در بیانیه مفاهیم حسابداری مالی شماره یک هیئت تدوین استانداردهای حسابداری مالی بیان شده است که یکی از هدفهای گزارشگری مالی فراهم آوردن اطّلاعاتی است که سرمایه گذاران، اعتبار دهندگان و سایر استفاده کنندگان بالفعل و بالقّوه را در برآورد مبلغ، زمان و مخاطره دریافتهای آینده یاری کند(هیات استانداردهای مالی^[۲]، ۲۰۰۷). کمیته تدوین استانداردهای بین المللی حسابداری نیز در استاندارد بین المللی حسابداری شماره ۷ بیان می کند که اطّلاعات مربوط به جریانهای وجوه نقد یک واحد تجاری برای استفاده کنندگان در فراهم آوردن مبنایی به منظور ارزیابی توان آن واحد درایجاد وجوه نقد و نیازهای آن واحد در بکارگیری این وجوه، سودمند است. همچنین تصمیمات اقتصادی که توسط استفاده کنندگان اتّخاذ می شود، مستلزم ارزیابی توانایی واحد تجاری در ایجاد وجوه نقد، زمان بندی و اطمینان از آن است(کمیته تدوین استانداردهای بین المللی حسابداری^[۳]، ۲۰۰۷). کمیته تدوین استانداردهای حسابداری ایران نیز در مفاهیم نظری گزارشگری مالی بیان نموده است که اتّخاذ تصمیمات اقتصادی توسط استفاده کنندگان صورت های­مالی مستلزم ارزیابی توان واحد تجاری جهت ایجاد وجه نقد و قطعیّت آن است. ارزیابی توان ایجاد وجه نقد از طریق تمرکز بر وضعیت مالی، عملکرد مالی و جریانهای نقدی واحد تجاری و استفاده از آنها در پیش بینی جریانهای نقدی مورد انتظار و سنجش انعطاف پذیری مالی، تسهیل می گردد(کمیته تدوین استانداردهای حسابداری،۱۳۸۶).
با توجه به مطالب ذکر شده بصورت خلاصه می توان گفت که کیفیت گزارشگری مالی، دقت و صحت گزارش های مالی در بیان اطّلاعات مربوط به عملیات شرکت، خصوصاًجریان های نقدی مورد انتظار، به منظور آگاه نمودن سرمایه ­گذاران می باشد.
ج) عناصر کیفیت گزارشگری مالی
یکی از مهمترین عناصر در بحث گزارشگری مالی، سود حسابداری بر مبنای فرض تعهدی است. سود حسابداری ابزاری برای فایق آمدن بر مشکلات اندازه گیری و ارزیابی موسسات در حال تداوم فعالیت است، چرا که جریانات نقدی دارای مشکلات زمان بندی هستند و معیار مناسبی برای عملکرد تلقی نمی شوند. علیرغم این برتری، سود تعهدی که مبتنی بر اصل تحقق و شناسایی درآمد می باشد ممکن است با جریانات نقدی واقعی شرکت مطابقت نداشته باشد. در حقیقت میزان تطبیق سود شرکت با میزان جریانهای نقدی ایجاد شده، نشان دهنده کیفیت اقلام تعهدی است و کاهش این تطبیق و کیفیت آن سبب افزایش ریسک اطلاعاتی شرکت می شود ، لذا اختلاف بین سود تعهدی و جریان نقدی به عنوان معیار کیفیت سود و به طور کلی تر کیفیت گزارشگری مالی مطرح شده است. در اکثر تحقیقات نیز از کیفیت اقلام تعهدی به عنوان بدیل کیفیت گزارشگری مالی استفاده شده است.در راستای تاثیر کیفیت گزارشگری بر ابعاد مختلف شرکت، موضوع هزینه سرمایه یکی از مهمترین ابعاد شرکت می باشد. کیفیت گزارشگری مالی از این جهت با هزینه سرمایه مرتبط است که بر عدم تقارن اطلاعاتی موثر است، به گونه ای که با کاهش آن می تواند نقشی مهم در کاهش هزینه سرمایه و هزینه بدهی ایفا نماید(بتی و همکاران^[۴]،۲۰۰۷).
دسته ای دیگر از مطالعات، در تحلیل عوامل موثر بر موجودی نقد شرکتها نشان می دهند با افزایش عدم تقارن اطلاعاتی، مقدار وجه نقد نگهداری شده توسط شرکتها افزایش می یابد. به عبارتی عدم تقارن اطلاعاتی سبب می شود، تحصیل وجه نقد برای شرکتها دشوار و هزینه بر شود و در این شرایط شرکتها ممکن است داراییهای نقدی خود را تقویت نمایند تا از هزینه های مرتبط با وابستگی بر تامین مالی خارجی بکاهند. در این مطالعات عواملی چون اندازه، میزان فرصت های رشد، ساختار مالکیت ،اندازه، روابط بانکی و سررسید بدهی بر مبنای تئوری عدم تقارن اطلاعاتی تحلیل شده اند. به طور کلی انتظار می رود که شرکتهای با فرصت های رشد بالاتر، اندازه کوچکتر، سررسید بدهی کوتاهتر و بدهی بانکی کمتر، به واسطه عدم تقارن اطلاعاتی بیشتر، میزان وجه نقد بالاتری نگهداری نمایند(چن و همکاران^[۵]،۲۰۱۱)
بر طبق آنچه که بیان شد، کیفیت اطلاعات حسابداری میتواند از عدم تقارن اطلاعاتی کاسته و دارای پیامدهای اقتصادی برای شرکت باشد و از آنجاییکه عدم تقارن اطلاعاتی عامل اثر گذاری بر میزان نگهداشت وجه نقد شرکت است، می توان بین کیفیت گزارشگری مالی و وجه نقد بر مبنای تئوری عدم تقارن اطلاعاتی، چارچوب نظری را ترسیم نمود. بنابراین می توان انتظار داشت که کیفیت گزارشگری از طریق کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و متعاقبا کاهش وجه نقد مازاد بر نیاز، موجب افزایش کارایی سرمایه گذاری شده و مدیریت وجه نقد شرکت را بهبود بخشد . که نهایتا منجر به نگهداشت وجه نقد کمتری در شرکت می شود(نهندی و همکاران،۱۳۸۹).
د)ویژگیهای کیفی اطلاعات حسابداری
به طور کلی ویژگیهای کیفی به خصوصیاتی اطلاق می شود که به موجب آن اطلاعات ارائه شده در صورت های مالی برای استفاده کنندگان در ارزیابی وضعیت مالی، عملکرد و انعطاف پذیری مالی واحد تجاری مفید واقع شود، در بیانیه شماره (۲) هیات استاندارهای حسابداری مالی (FASB) ویژگیهای کیفی اطلاعات حسابداری را منتشر نموده است. خصوصیات کیفی اطلاعات مالی از دیدگاه استاندارد ایران به خصوصیاتی اطلاق می شود که “اطلاعات ارائه شده در صورت های مالی می تواند در تصمیم گیریها مفید واقع شود” برخی از ویژگی های کیفی به (محتوی اطلاعات) مندرج در صورت های مالی و برخی دیگر به چگونگی ارائه اطلاعات و سرانجام رعایت محدودیت های حاکم بر ویژگی های کیفی اطلاعات مالی به عنوان یک عامل فراگیر باید مورد توجه قرار گیرد(یانگ و همکاران^[۶]، ۲۰۰۸).
سودمندی (مفید بودن) ویژگی های کیفی اطلاعات مالی برای تصمیم گیری، مرتبط با محتوی اطلاعات متشکل از دو خصیصه اصلی تحت عنوان مربوط بودن و قابلیت اتکا بودن مورد بررسی قرار می گیرد.
الف) مربوط بودن: اطلاعاتی مربوط تلقی می شود که بر تصمیمات اقتصادی استفاده کنندگان در ارزیابیهای گذشته آنها موثر واقع شود. به طور کلی اطلاعاتی مربوط تلقی می شود که:
۱- ارزش پیش بینی ^[۷]داشته باشد (با توجه به نتایج و رویدادهای گذشته، حال و آینده را پیش بینی کند.)
۲- ارزش بازخور داشته باشد (کمک کردن به استفاده کنندگان در تایید یا تعدیل انتظارات قبلی آنان از صورتهای مالی).
۳- بموقع باشد(اطلاعات قبل از اینکه ارزش خودراازدست بدهد بایددردسترس استفاده کنندگان قرار گیرد).
میزان مربوط بودن اطلاعات مالی بین استفاده کنندگان دارای درجات متفاوت می باشد، زیرا با توجه به نیاز استفاده کنندگان اطلاعات مالی و خواستهای آنان به موضوع خاص بستگی دارد، با توجه به مفهوم چارچوب نظری اطلاعات مربوط به افراد ذینفع کمک می کند تا رویداد های مالی گذشته، حال و آینده را مورد ارزیابی قرارداده (سودمندی در پیش بینی) و انتظارات آنان را در مورد رویداد های آتی تایید یا انتظارات قبلی را تغییر دهد. اطلاعات در مورد رویدادهای مالی گذشته اغلب برای پیش بینی وضعیت مالی و عملکرد آتی مورد استفاده قرار می گیرد. اطلاعات مربوط قبل از اینکه اثر مفید بودن خود را از دست بدهد باید در اختیار استفاده کنندگان قرار گیرد (بموقع بودن). به طور مثال هنگامی که شرکت ایران خودرو صورت سود و زیان مقایسه ای خود را منتشر می کند،یک سرمایه گذار بر اساس اطلاعاتی که در اختیار دارد، می تواند نتایج عملیات سال قبل را با نتایج سال جاری مقایسه نموده و این عمل مبنا یی برای ارزشیابی انتظارات قبلی و برآورد نتایج سال آتی را فراهم نماید، در نتیجه اطلاعات نیز ارزش بازخور و ارزش پیش بینی را خواهد داشت. بدیهی است، بدون اطلاعات گذشته مبنایی برای پیش بینی وجود نخواهد داشت و بدون توجه به انتظارات آتی، اطلاعات گذشته، عقیم و بلا استفاده خواهد ماند(قربانی و همکاران،۱۳۹۲).
ب) قابل اتکا بودن
ه) مفهوم تمکین و فاصله مالیاتی
بحث تمکین مالیاتی که اغلب از دیدگاه مؤدی مورد مطالعه قرار می گیرد، در ادبیات اقتصاد نظری، بر اساس تئوری کلاسیک حداکثر کردن مطلوبیت مورد انتظار شکل می گیرد که طبق این تئوری، زمانی که هزینه های تمکین(مقدار مالیات پرداخت شده، زمان و سایر هزینه های صرف شده جهت تمکین مالیاتی) بیش از منافع خالص عدم رعایت باشد، مؤدیان مالیاتشان را پرداخت نخواهند کرد. در چنین حالتی حداکثر مطلوبیت مؤدی، بستگی به احتمال شناسایی وی توسط سازمان مالیاتی و اقدامات سازمان مذکور برای اجرای قانون دارد(اندرونی و دیگران،۱۹۹۸).
مطالعات تجربی بسیاری سعی در تعریف تمکین مالیاتی داشته اند. به عنوان مثال سازمان مالیاتی استرالیا(۲۰۰۹)، آلام(۱۱۹۹)، جکسون و میلیرون(۲۰۰۹) و کریچلر(۲۰۰۷)، تمکین مالیاتی را به عنوان تمایل مؤدی به رعایت قانون، اظهار درآمدها و هزینه ها به طور صحیح و پرداخت به موقع همه مالیاتها، تعریف می نمایند(پلیل، ۲۰۰۱). بنا بر نظر جیمز و آلی(۲۰۰۲)، عبارت تمکین مالیاتی را می توان از جنبه های متفاوتی از جمله، تمایل فرد و دیگر سازمانهای مشمول مالیات به عمل مطابق با اصول و قانون مالیاتی تعریف و تفسیر نمود. در این زمینه، مک بارنت(۲۰۰۳)، سه شکل تمکین بدون اجبار، تمکین از روی اجبار و تمکین نوآورانه را شناسایی می کند. تمکین بدون اجبار، تمایل نسبت به انجام تعهدات مالیاتی توسط مؤدیان مالیاتی بدون هیچ گونه امتناعی می باشد. درحالی که تمکین از روی اجبار، عدم تمایل نسبت به انجام تعهدات مالیاتی توسط پرداخت کننده مالیات می باشد و نیاز است اداره مالیاتی مؤدی را وادار به تمکین نماید و تمکین نوآورانه هر عملی را که توسط مودی به قصد کاهش مالیات از طریق تعریف مجدد درآمد و هزینه های مشمول مالیات در محدوده قانون انجام می پذیرد، در بر می گیرد. به گفته کریچلر(۲۰۰۷)، تمکین ممکن است اختیاری باشد و یا تحمیل شود. تمکین اختیاری ممکن است از طریق اعتماد و همکاری متقابل بین سازمان مالیاتی و پرداخت کننده مالیات انجام شود. اگر چه وجود بی اعتمادی و عدم همکاری بین اداره مالیات و مؤدی، باعث ایجاد جو خصومت آمیز و ضد مالیاتی می شود که منجر به اعمال تمکین اجباری برای مؤدیانی که تمایلی به پرداخت مالیاتشان ندارند، از طریق تهدید و انجام بازرسی و سرانجام جریمه در جهت تمکین می گردد(تیموتی و چی کان^[۸]، ۲۰۱۰).
فاصله مالیات عبارت از قصور مؤدی نسبت به انجام تعهدات مالیاتی از روی عمد و یا غیر عمد است. فاصله از قوانین مالیاتی به شکل های متفاوتی صورت می گیرد. ممکن است عدم تمکین، عمدی باشد که مؤدی تعمداً قوانین و مقررات مالیاتی را به نفع خودش تفسیر می نماید، و یا فاصله غیرعمدی باشد که ممکن است در نتیجه نادیده گرفتن و یا اشتباه در اعمال قوانین مالیاتی صورت گیرد. هرگونه عمل غیر عمد توسط مؤدی مالیاتی، بدون اجبار تلقی می شود و در صورتی که نتایج اظهارنامه و گزارش سود مشمول مالیات منجر به هیچ گونه پرداخت مالیات نشود، از آن به عنوان فرار از مالیات یاد می شود. پس به طور کلی می توان گفت تمکین مالیاتی به مفهوم پایبندی مؤدیان به تکالیف مالیاتی و تمکین به قانون مالیاتی از سوی آنها می باشد و درجه تمکین مالیاتی معیار سنجش کارائی سیستم مالیاتی هر کشوری می باشد(تیموتی و چی کان، ۲۰۱۰).
شکل ۱-۲) نمودار سلسله مراتبی تمکین و فاصله مالیاتی

و) عوامل مؤثر بر تمکین مالیاتی
مکانیزمهای مختلف روانی و رفتاری به عنوان عوامل مؤثر بر تمکین مالیاتی مؤدیان شناسایی شده اند:
اول) تمکین مالیاتی به عوامل شخصی از قبیل جنس، سن و تحصیلات بستگی دارد. در مورد مالیات یک مؤسسه، نگرشهای شخصی مدیر شرکت میتواند معنی دار باشد. همچنین عوامل ویژه شرکت از قبیل وضعیت صنعت، اندازه یا وضعیت مالی میتواند از عوامل قوی و مؤثر بر تمکین یا فاصلهباشند. دوم) تمکین مالیاتی بستگی به درک انصاف و عدالت توسط مؤدی از سیستم مالیاتی دارد. هر یک از مؤدیان انصاف را در الف( سطح مالیات پرداختی؛ ب( رفتار سازمان مالیاتی با مؤدی در مقایسه با دیگر مؤدیان یا به عبارتی، تبعیض مالیاتی؛ و ج ( نحوه استفاده از وجوه عمومی توسط دولت، ارزیابی می نمایند. عامل آخر به طور بالقوه در کشورهای با سطوح پائین حاکمیت دولت و درجه قابل توجهی از فساد، قوی عمل می نماید.
سوم: انگیزه مشارکت بالقوه، به طور قابل توجهی میتواند تمکین مالیاتی و در نتیجه، پرداختها را افزایش دهد. به این معنی که در عمل رابطه اصطکاکی قوی در تمکین مالیاتی و پرداختها وجود دارد. در زمانی که فاصله مالیاتی گسترده بوده و بوسیله مؤدیان درک شده است، مؤدی انگیزه قوی برای تمکین ندارد. در مقابل، هنگامی که تمکین جزو هنجارهای اجتماعی است، افراد تمایل بیشتر به تمکین مالیاتی دارند، چرا که میترسند توسط همکاران خود به عنوان دروغگو شناسایی شده و در نتیجه احتمال تشخیص توسط سازمان مالیاتی خیلی بالا می باشد. در برخی از مطالعات، عوامل مؤثر بر تمکین مالیاتی را به دو دسته عوامل اقتصادی و عوامل غیراقتصادی طبقه بندی می نمایند. عوامل اقتصادی نظیر سطوح درآمد واقعی، نرخ مالیاتی، جرایم، احتمال ممیزی و . . . ، و عوامل غیراقتصادی نظیر درک مؤدی از انصاف سازمان مالیاتی، هنجارهای شخصی، نگرش های مالیاتی و . . . می باشند. حاصل این تحقیقات، طبقه بندی عوامل یا فاکتورهای مؤثر بر تمکین و یا فاصله مالیاتی ناشی از رویکردها و تجربیات کشورها در قالب عوامل مرتبط با وضعیت واحد تجاری، عوامل صنعت، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی و عوامل روان شناسی خواهد بود و این عوامل می تواند به عنوان متغیرهای توضیحی مدل ممیزی مبتنی بر ریسک تمکین باشد(رمضانی و همکاران، ۱۳۹۲).
جدول ۱-۲) عوامل تأثیر گذار بر تمکین مالیاتی مؤدیان

۳- ۱۳ -۱۶ رضا خان و قوام السلطنه
سردار سپه در دوره ی اول نخست وزیری قوام السلطنه کاملأ مطیع اوامر رئیس دولت بود و تمام احتیاجات خود را با توسل به رئیس الوزرا به دست می آورد. بعداز استعفای قوام السلطنه و روی کار آمدن مشیرالدوله اوضاع عوض شد .سردار سپه با سوءاستفاده به امور دیگری دست درازی کرد و در مملکت اعمالی انجام می داد که مشیرالدوله با آن مخالف بود. روند افزایش قدرت رضاخان ادامه داشت خودسری های روز افزون رضاخان و دست زدن به اقداماتی خارج از چهار چوب وظایف و اختیارات وزیر جنگ، نقض آشکار قانون اساسی، تعرض به آزادی های بیان و قلم مداخله در امور مالی و تلاش برای تسلط بر منابع مالی کشور و اختصاص آن به وزارت جنگ ،توطئه هایی بودند برای فلج ساختن کابینه ها، سرانجام مجلس را با همه ی ضعف و انفعالی که به آن دچار بود به انفعال واداشت .گذشته از این نخست وزیران این دوره نتوانسته بودند بر رفتار و اعمال سردار سپه لگام بزنند.مجموعه ی این رخدادها صدای اعتراض مجلس را برانگیخت و زمینه را برای انتقاد از رضا خان فراهم ساخت.^[۹۱]

قوام السلطنه رئیس الوزرا ی ایران نیز کسی نبود که در مقابل خود سریهای سردار سپه سکوت کند. او هر چه میخواهد انجام دهد وبا عنایت به این نکته که اکثریت مجلس با او همراه و همگام بودند وسید حسن مدرس که حامی و طرفدار وی بود در آن ایام کسی را بهتر و مناسبتر از قوام برای ریاست وزرایی نمی دید. و از طرفی با تصویب استخدام میلسپو و هیئت مستشاران امریکایی، میل نداشت وزیر جنگ در امور مالی کشور مداخله کند. قوام مصلحت ندید مستقیمأ از در مبارزه با سردار سپه وارد شود و این مهم را به مجلس شورای ملی واگذار کرد و از دوستان مجلسی خود خواست تا جلوی تندروی های این وزیر را بگیرند ؛طبعأ مدرس با این برنامه موافقت کرد و برای شروع مبارزه یکی از وکلای آذربایجان به نام معتمدالتجار انتخاب شد.^[۹۲]
معتمدالتجاردر جلسه ی ۱۲ میزان (مهر)۱۳۰۱ ش. گفت :شاه که حامی قانون اساسی و مجلس که حامی و ناظر قوانین اساسی است دلسرد،دیگران در بلاتکلیفی ، اهالی و موکلین به خیال اینکه وکیلشان در مجلس است ……رفته به فراغت…….. مجوز قانونی جرایدرا می بندند و مدیران آنها را توقیف می کنند …….قانون اساسی اعمال را تقسیم و هر وزیری را در کار خود مسئول کرده است. آیا حال در اینجا رعایت میشود ؟حکومت نظامی باید از مرکز و سایر نقاط مرتفع شود و به وزرا هم تذکر داده شود در کار یکدیگر دخالت نکنند.^[۹۳]
با این واکنش صریح و جوی مجلس علیه سردارسپه، به مطبوعات و محافل سیاسی قوت بخشید تا بار دیگر از سردار سپه انتقاد کنند او که انتظار رویارویی در چنین شرایطی را نداشت، به شدت غافلگیر شد، سردار سپه که از هر جهت در کانون انتقاد مخالفان قرار گرفته بود پس از رویارویی با اوضاع و رایزنی با مشاوران خود با یکی از شگردهای سیاسی و موثری که همانا استعفا در مواقع بحرانی بود توسل جست.^[۹۴]
فردای آن روز پست های نظامی را از همه ی نقاط پایتخت حتی از کاخ و دربار فراخواند و به دنبال انتشار خبر کناره گیری وزیر جنگ از مقامش در شهرستان هایی چون انزلی،بروجرد،قزوین و………روسای قشون تعطیل عمومی اعلام کردند. و طی تلگراف های متعددی از مجلس و قوام السلطنه تقاضای عدم پذیرش استعفای رضاخان را نمودند،نظم پایتخت با نمایش های نظامی و راهپیمایی ها برهم خورد. بنابراین با توجه به اوضاع نابسامان ایجاد شده مجلس مجبور شد بر عذرخواهی و اظهار انقیاد رضاخان نسبت به مجلس و قانون اساسی اکتفا نماید و قضیه را با صلح خاتمه بدهد. لذا ولیعهد در ملاقاتی او را دعوت به بازگشت نمود. . سردار سپه هم با پذیرش این دعوت در ۲۰ مهر به سمت خود بازگشت.^[۹۵]
رضاخان در ۲۴ مهر در جلسه ی علنی حضور یافت و الغای حکوت نظامی و وفاداری مجدانه ی خود به قانون اساسی و نیز واگذاری دوایر مالیه را رسمأ اعلام داشت. اما موتمن الملک رئیس مجلس از خدمات و مجاهدتهای وی قدردانی و تاکید کرد که مجلس همچنان پشتیبان ادامه ی فعالیت اوست و حتی گفت : مجلس میکوشد تا وجوهی را که وزارت جنگ از پیش از دوایر مالیه دریافت می داشته با ترتیبات جدید مجددأ برقرارکند.^[۹۶]
و به این ترتیب با تسلیم سردار سپه و موافقت قوام غائله ختم شد و وزیر جنگ فهمید که تنها کسی که بعدها می تواند حریف قدری برای او باشد همین قوام است. ظاهرأروابط حسنه شد ولی سردار سپه در اندیشه ی تحریک علیه قوام گردید و خود را به سوسیالیست ها که مخالف دولت در مجلس بودند نزدیک کرد و مشغول برنامه ریزی شد ولی خالی کردن زیر پای قوام توسط سوسیالیست ها پنج ماه طول کشید .بالاخره قوام السلطنه در روز پنجم ماه ۱۳۰۱ از رئیس الوزرایی استعفا داد ، زیرا خود می دانست که در مجلس اکثریت را ندارد.
۳-۱۳ -۱۷توقیف و تبعید قوام السلطنه
سقوط قوام و تقلیل طرفداران او در مجلس علل مختلفی داشت. یکی مبارزه ی پنهانی و آشکار سردار سپه وزیر جنگ با او بود،ضربتی که قوام به سردار سپه وارد کرد گرچه ظاهرأ التیام یافت ولی کینه ی قوام را در دل او باقی گذاشت و لذا با نزدیکی به سوسیالیست ها موفق شد کلک قوام را بکند. سردار سپه میل داشت نظمیه را ضمیمه ی کار خود کند و یکی از نظامیان مورد اعتماد خود را در رأس گمارد و کلیه ی افسران سوئدی را مرخص کند که با مخالفت قوام روبرو شد.غیر از مخالفت سردار سپه با قوام دولتین انگلیس و شوروی نیز از وی روی برگردانیدند. انگلیسی ها از اینکه قوام در سیاست خارجی کشور سومی را در ایران مطرح کرد ناراضی و با او مخالف شدند. قوام با استخدام مستشاران امریکایی برای مالیه ایران و مذاکره با شرکت های استاندارد اویل و سینکلر برای اعطای نفت شمال ،نفوذ یک دولت خارجی را در ایران موجب شد و طبعأ منافع انگلیسی ها در خطر افتاد. شوروی هم در امر تجارت و صادرات و واردات و مسئله ی ترانزیت و ماهیگیری بحر خزر انتطاراتی از دولت قوام داشت که چون انجام نپذیرفته بود برای ساقط کردن وی تلاش کردند .
پس تدریجأ از موفقیت دولت کم شد و اقلیت مجلس به زعامت سلمان محسن وسید محمد طباطبایی به ۴۸ نفر رسید چون قوام هوا را در پس دید تصمیم گرفت قبل از اینکه با رأی عدم اعتماد مواجه شود، کناره گیری کند.^[۹۷]هرچد به نظر میرسید که شاه هم با سوسیالیست ها و نمایندگان طرفدار رضاخان برای سرنگونی قوام تبانی کرده بود. حتی مدرس لیدر اکثریت و حامی پروپاقرص قوام السلطنه هم نتوانست از سقوط او جلوگیری کند و قوام در پنج بهمن استعفاء داد.
از روزی که مستوفی الممالک از طرف اقلیتی که تبدیل به اکثریت شده بود، روی کار آمد،مدرس و همدستان وی نگذاشتند آب خوش از گلوی رئیس دولت پایین برود تا اینکه در ۲۲ خرداد د۱۳۰۲ دولت مستوفی سقوط کرد. برای جانشینی کابینه مدرس و دوستان وی نظر به قوام داشتند زیرا مدرس معتقد بود در ان ایام به شمشیر برنده احتیاج است نه شمشیر مرصع ،قوام را بهترین شخص برای ان روزگار می دید. اما با مخالفت اکثریت روبرو شد تا به سراغ مشرالدوله رفتند، مشیر الدوله رئیس دولت شد اما سردار سپه چنان عنان کار را به دست گرفت که مشیرالدوله صلاح کار را در کناره گیری خود دید پس کاندیدای اصلی قوام بود، ولی سردار سپه جنبید وبا کمک وزیر مختار روس و انگلیسیی برای خارج کردن قوام السلطنه از میدان سیاست ایران قد علم کرد ودر روز ۱۶ مهر ۱۳۰۲ به جرم توطئه علیه قتل سردار سپه در یکی از اتاق های وزارت جنگ زندانی شد. اما با شفاعت احمد شاه آزاد شد و به اروپا تبعید شد و تحت محافظت چند نظامی از طریق بغداد به اروپا رفت و سردار سپه از شر یکی از مدعیان سرسخت خود خلاص شد.^[۹۸]
قوام در پاریس برای خود خانه خرید و اتومبیل گرانبها نیز تهیه کرد و در موقعیت بسیار آبرومندی زندگی میکرد.در پاریس تماس خود را با دولتمردان و رجال سرشناس ایرانی قطع نکرد و دائم در تلاش بود تا موقعیتی به دست آورد و به ایران برگردد. سرانجام با وساطت عده ای از سیاستمداران ایرانی و انگلیسی در سال ۱۳۰۷ به شرط اینکه وارد مسائل سیاسی نشود به ایران بازگشت .
قوام در طول دوران سلطنت رضاشاه، همانطور که تعهد کرده بود در ظاهر وارد مسایل سیاسی نشد.امادر پنهان مقدمات ورود به صحنه ی سیاسی را برنامه ریزی میکرد. پس از واقعه ی شهریور۱۳۲۰ و استعفای رضاشاه از سلطنت او هم از انزوای سیاسی خارج شد و به فعالیت پرداخت.^[۹۹]
فصل چهارم :
بازگشت قوام السلطنه به صحنه ی سیاست
۴-۱ اوضاع سیاسی ایران از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۲۰
پس از استعفای قوام در بهمن ماه ۱۳۰۱ تا بازگشت مجدد وی به صحنه ی سیاست کابینه های زیادی بر روی کار آمدند که از مهمترین و ابتدایی ترین کابینه ها ،کابینه سردار سپه بود که توانست ابتدا رئیس الوزرایی وبعد از آن وزارت جنگ را احراز کند. یک هفته پس از انتصاب سردار سپه به رئیس الوزرایی احمد شاه با انتخاب محمد حسن میرزا به نیابت سلطنت عازم اروپا شد.سردار سپه تلاش خود را برای خلع سلسله قاجاریه آغاز کرد.زمزمه ی تغییر سلطنت توسط جراید و روزنامه های طرفدار سردار سپه آغاز شد. تا اینکه رضا خان با پشتوانه انگلیس و بازی های سیاسی خود توانست در ۲۱ آذر ماه ۱۳۰۴ با اکثریت ۲۵۷ رای در مقابل ۳ رای مخالف سالطنت در خاندان پهلوی را مورثی کند. دوران اول مشروطیت با تغییر سلطنت قاجار به پهلوی خاتمه یافت.^[۱۰۰]
در دوره ی دوم مشروطیت با رئیس الوزرایی فروغی در اذر ماه ۱۳۰۴ شروع به کار کرد .در این سال ها مجلس و دولت ها اقداماتشان بیشتر زیر نطر رضاشاه انجام میشد. اقدامات اصلاح طلبانه دولت های وقت در امور مالی کشور و به ویژه وضع مالیات های جدید و سنگین موجبات نارضایتی روسای محلی را فراهم و موجب شورش هایی در نواحی آذربایجان و منطقه ترکمن نشین خراسان گردید. در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۰۶ متجاوز از هزار نفر از کارمندان وزارتخانه ها اعتراض خود را مبنی بر کسر حقوق با تظاهرات شروع کردند . ^[۱۰۱]
در طی زمامداری مخبرالسلطنه در سال ۱۳۰۶ مخالفت های گسترده بر ضد اصلاحات مالی و تجدد خواهی شروع شد، بویژه اصلاحات غربی کردن از سوی دیگر اجرای طرح تمرکز قدرت با محو استقلال عشایر و شیوخ منشاء نهضت های انقلابی در نقاط مختلف کشور شد و به دنبال طرح متحدالشکل کردن لباس ایرانیان، شوروش و تظاهراتی به تاریخ ۲۱ تیرماه ۱۳۱۴ ش. در مشهد رخ داد و باعث اسعفای دولت فروغی شد.^[۱۰۲]
وضع سیاسی ایران نظر به موقعیت جغرافیایی و سیاسی خود در اثر جنگ جهانی دوم از بسیاری جهات همانند جنگ بین الملل اول بود. افکار عمومی بر مداخله ی روس و انگلیس بر امور داخلی ایران معترض بودند و دولت آلمان را به عنوان قدرت و وزنه ای در برابر نفوذ قدرت روسیه در شمال و انگلیس در جنوب
ایران پذیرفتند. ورود نیروهای خارجی به خاک ایران بویژه تمرکز نظامی آنان در پایتخت و عوامل سیاسی دیگر رضا شاه پهلوی را مجبور ساخت تا روز ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰ استعفا دهد. نیروهای نظامی دو دولت انگلیس و روس و همچنین واحدهای ارتش دولت امریکا که اواخر شهریور ۱۳۲۰ وارد تهران شده بودند پس از تنظیم معاهدات خود با دولت ایران و تحیل گرفتن اتباع المانی به تدریج خاک ایران را ترک گفتند و تنها عده ی قلیلی از نیروهای هر یک از دولت های مذکور به بهانه ی نظارت در اجرای مواد مختلف معاهدات خود با دلتایران در ایران باقی ماندند.^[۱۰۳]
۴-۲ نخست وزیری قوام السلطنه وتشکیل کابینه
پس از استعفای سهیلی اقدامات معمول برای یافتن جانشین وی آغاز گشته و احمد قوام السلطنه به عنوان نامزد احتمالی مقام نخست وزیری مورد توجه قرار گرفته بود. با آنکه وکلا میدانستند که حسین پیرنیا (موتمن الملک) سیاستمدار خوشنام و برجسته از پذیرفتن نخست وزیری سرباز خواهد زد، آنان به اتفاق آرا به این رجل بازنشسته رأی تمایل دادند.
رأی تمایل مذبور شگرد مناسبی برای کسب امتیاز های بیشتر از نامزدی بود که سرانجام مورد انتخاب قرار خواهد گرفت. پس از تبلیغ فراوان پیرامون خودرای پیرنیا از قبول زمامداری، شش فراکسیون موجود مذاکرات و زدوبندهای گسترده خود را از سر گرفتند که در پایان منجر به گزینش قوام به این سمت در مجلس سیزدهم گردید.^[۱۰۴]
سرانجام احمد قوام السلطنه به موجب تمایل مجلس در تاریخ ۱۳ مردادماه مأمور تشکیل کابینه گردید و اولین هیات دولت خود را در دوران سوم مشروطیت روز یکشنبه ۱۸ مرداد ماه ۱۳۲۱به شرح زیر به مجلس شورای ملی معرفی کرد و در جلسه ی ۲۲ مرداد ماه دولت با اکثریت ۱۰۸ رای از ۱۱۶ رای حاضر در جلسه اعتماد مجلس را جلب کرد.
احمد قوام السلطنه : نخست وزیر – وزیر جنگ
ابراهیم حکیمی : وزیر مشاور
صادق مستشار الدوله : وزیر مشاور
دکتر اسماعیل : مرزبان :وزیر بهداری
علیرضا قره گزلو : وزیر دادگستری
باقر کاظمی : وزیر کشور
حسن تقی زاده : وزیر دارایی
حمید سیاح : وزیر پست و تلگراف و تلفن
یدا… عضدی : وزیر راه
عبدالحسین هژیر :وزیر بازرگانی پیشه و هنر
محمد ساعد : وزیر امور خارجه
احمد حسین عدل : وزیر کشاورزی
علی اکبر سیاسی : وزریر فرهنگ ^[۱۰۵]
با تاسیس وزارت خواروبار، نخست وزیر ،فرخ را به سمت وزارت خواروبار معرفی کرد به تاریخ ۲مهرماه .^[۱۰۶]
نخست وزیر در معرفی کابینه اعلام کرد تا آمدن اقای تقی زاده خود مراقبت از امور وزارت دارایی را عهده دار میشود. در شهریور ۱۳۲۱ باقر کاظمی به وزارت دارائی و جواد عامری به وزارت کشور، در مهرماه
۱۳۲۱ سید مهدی فرخ به به وزارت خواروبار و همچنین در ۲دی ماه ۱۳۲۱ سپهبد امیر احمدی به وزارت
جنگ و در ۱بهمن ۱۳۲۱ فضل الله بهرامی به وزارت کشور و جواد عامری به وزارت دادگستری و محسن رئیس به وزارت پست و تلگراف و علی معتمدی به وزارت راه و فضل الله انتظام به وزارت بهداری معرفی شدند.^[۱۰۷]
۴-۲-۳استخدام مستشاران مالی امریکایی
هنگامی که قوام السلطنه در سال ۱۳۰۰ شمسی برای اولین بار به رئیس الوزرایی انتخاب شد دکتر مصدق السلطنه وزیر مالی کابینه از مجلس تقاضای اختیارات نمود تا سروسامانی به وضع مال کشور بدهد. هنگامی که لایحه ی اختیارات وزیر مالیه در کمیسیون های مجلس مطرح گردید،کمیسیون مالیه پس از تصویب لایحه ی اختیارات تبصره ای بر آن افزود مبنی بر انکه دولت برای اصلاح وضع مالی بهتر است از یکی از کشورها مستشار استخدام کند ولی سقوط کابینه در همان سال موجب گردید این فکر عملی نشود .
در سال ۱۳۰۱ که برای بار دوم قوام رئیس الوزرا شد، موضوع استخدام مستشار مالی را مطرح نظر قرار داد و معتقد بود باید از کشورهای ثالثی مستشار استخدام کرد و با سابقه ای که روس و انگلیس داشت متوجه دولت امریکا شد. انتخاب مستشار از امریکا دو علت داشت ، اولین علت ان بود که از رئیس دولت میخواست پای گشور دیگری را به ایران باز کند. دومین علت این بود که بعد از استبداد صغیر مورگان شوستر امریکایی برای خزانه داری کل با اختیارات زیاد استخدام گردید و در همان مدت کوتاه خدماتی انجام داد ولی دولت ایران ناچار شد در اثر اولتیماتوم روسیه عذر مورگان و همکاران او را بخواهد.از طرفی امریکا هم بعد از جنگ بین الملل اول در جهان محبوبیتی کسب کرده ، جزو ممالک قدرتمند به حساب می امد .
قوام السلطنه که بعد از بیست سال تبعید و خانه نشینی برای بار سوم به نخست وزیری منصوب شده بود در این اندیشه بود که در آن ایام بحرانی میلسپو را برای سروسامان دادن به وضع مالی ایران استخدام کند.^[۱۰۸]
تا اینکه سرانجام دولت موقت روز یکشنبه ۱۷ ابان ماه به منظور تکمیل اصلاح امور دارایی کشور،لایحه ی استخدام میلسپو امریکایی ، مستشار سابق مالی ایران را برای تصویب به مجلس شورای ملی تقدیم داشت.^[۱۰۹] که توسط مجلس به تصویب رسید. دولت قوام برای کنترل گسترده ی میلسپو بر مسائل مالی و اقتصادی و به علت ترقی سطح زندگی، افزایش قیمت ها، محدود بودن اختیارات قانونی دولت در تعقیب محکم ترین ارزاق و برای حسن جریان امور و جلوگیری از افزایش قیمت ها از طرف فروشندگان، اختیارات بیشتر را از مجلس تقاضا کرد که در لایحه ی اختیارات دولت به مجلس در تاریخ ۲۵ ابان ۱۳۲۱ ارائه شد که از طرف مجلس پدیرفته شد.^[۱۱۰]
اولین قانونی که برای دکتر میلسپو از مجلس گذشت قانون اختیارات رئیس کل دارایی بود که شامل شانزده ماده بود. دومین قانون، اختیارات دکتر میلسپو در مورد تنزل در تثبیت بهای اجناس، شامل ۸ ماده بود .دکتر میلسپو در ابان ۱۳۲۲ قانونی از مجلس گذرانید که به موجب ان قانون اجازه داشت شصت نفر از اتباع امریکا را برای تصدی سمت های مالی کشور انتخاب و استخدام نماید. بالاخره استخدام اتباع امریکایی در دولت مرتض قلی بیات در دوره ی چهاردهم مجلس شورای ملی انجام گرفت و تعداد همکاران امریکایی میلسپو حداکثر به ۷۵ نفر می رسید.^[۱۱۱]
اما میلسپو نمیتوانست به راحتی اقداماتی که گفته بود را انجام دهد زیرا در این بین منافع گروه های مختلف به خطر می افتاد و حاضر به همکاری نبودند. در مورد طرح مالیات بر درامد که یک اقدام مفید در مهار تورم بود به دلیل اینکه با اداب و رسوم ایرانیان مغایرت داشت اصلا قابل عمل نبود. حتی دکتر میلسپو توانست نوعی مالیات تصاعدی بر درامد که در مقایسه با مالیات مردم در انگلیس واقعأ هیچ شمرده میشد پیشنهاد کرد و توانست ان را با فشار و علی رغم مشکلات فراوان از تصویب مجلس بگذراند. در عمل مشاهده کرد مداخل حاصل از ان بسیار ناچیز تر از مقدار مورد انتظار بوده است.^[۱۱۲]
در جمع اوری غله کشاورزان محصول گندم را جمع اوری میکردند و انچه را که می توانستند مخفی می کردند و مأمورین مخصوص در کنسولگریها نیز به نوبه ی خود کوشش هایی در زمینه جلوگیری از این اقدام انجام می دادند.^[۱۱۳]
پیتر آوری معتقد است امریکایی ها اساسا معتقد بودند که بایستی مانع سقوط کابینه ی قوام شوند . خطری که موقعیت قوام را تهدید میکرد ناشی از قحطی بود که بسیار جدی به نظر می رسید. دولت ایالات متحده علاوه بر خو گرفتن به ملاحظات انسانی همچنین مایل بود که موقعیت خود را در ایران را با توجه به تحولات پس از جنگ جهانی، تقویت نماید. از این رو، امریکا با علاقه ی زیادی، درخواست های ایران از لحاظ گندم را مورد توجه قرار داد و هیچ فرصتی را برای انجام اقدامات جدی در جهت تامین این در خواست ها، از دست نداد.^[۱۱۴]
اقداماتی که میلسپو انجام می داد گروه ها و لایه های مختلف اجتماعی را به همراه داشت ،اصناف و کسبه های خیابان های مرکزی به همراه بازاریان مغازهایشان را بستند. اما سرانجام با تهدید نیروی نظامی مجددأ مغازه ها را باز کردند . بازاریان، کسبه و کسانی که در کار توزیع بودند از مخالفان اصلی میلسپو به شمار می رفتد. علت آن هم مشخص بود، ایجاد نظام مالیاتی میلسپو بود و همچنین تلاش ها و تصمیمات میلسپو برای مبارزه با احتکار نیز زمینه ی دیگری برای مخالفت با وی بود.

• تاب آوری به عنوان یک ویژگی شخصیتی یا توانایی پیش ­بینی افراد در مقابل تأثیرات منفی ناملایمات و احتمال خطر فرض می­ شود.

• یک وضعیت روحی مثبت یا سلامت روانی(مثل درک مثبت، خود پنداری، پیشرفت تحصیلی، موفقیت در وظایف و…) یا فقدان بیماری روحی روانی علیرغم وجود یا احتمال خطر تعریف می­گردد.

• یک فرایند پویا که بر کنش بین متغیرهای فردی و پیرامونی تأثیر گذاشته و در طول زمان تغییر می­ کند. این تعریف به دلیل چهارچوب فراگیر و تلفیق ویژگی­های فردی با محیطی ایجاد تاب­آوری بیش از تعاریف قبلی مورد توجه است(به نقل از یزدانی، ۱۳۹۱).

هاندرسن^[۱۴۹] (۲۰۰۴) تاب آوری را ترکیبی از ۶ عامل زیر معرفی می کند:

• فراهم سازی حمایت مهربانانه

• • طراحی و ارتباط سازی برای افزایش امیدواری

• فرصت سازی برای مشارکت معنادار

• پیشاهنگی در پیوند های اجتماعی

• مرزبندی شفاف و سازگار

• آموزش مهارت های زندگی

همچنین، لاتر و همکاران^[۱۵۰] (۲۰۰۰) و ماستن و کواتسورث^[۱۵۱] (۱۹۹۸) خصوصیات تاب آوری را به این شرح توصیف نموده اند:

• برخورداری از تیزهوشی و مهارت عقلانی، توانائی در صمیمیت و گسستگی

• توانایی در مفهوم پردازی موضوعات متعدد، دستیابی فرد به این اعتقاد که حق زندگی کردن دارد.

• برخوردار بودن از توانایی یادآوری و فراخوانی اشخاص و موضوعات خوب و نگهداری آن­ها(نمادهای خوب) در ذهن.

• برخورداری از توانایی در لمس عواطف، بجای این که وی هر زمان که عواطف مهم وی برانگیخته شدند، آن­ها را انکار یا سرکوب کند.

• داشتن هدف در زندگی

• برخورداری از توانائی جذب و استفاده از حمایت اجتماعی

• برخورداری از توان در نظر گرفتن احتمالات در زندگی و استفاده مطلوب از دستورات اخلاقی جامعه مدنی.

• نیاز و توانایی در کمک به دیگران.

• برخورداری از خزانه عاطفی و برخورداری از دیدگاهی نوع دوستانه نسبت به دیگران.

در مجموع می توان گفت که تاب­آوری فرایندی پویا است که در آن تأثیرات محیطی و شخصیتی در تعاملی متقابل بر یکدیگر اثر می گذارند. پژوهش های تاب­آوری الگوهای نظری رشد انسان را که پیش از این توسط اریکسون، برونفن، پیاژه، کلبرگ، گیلیان، استینر، مزلو و پیرس مطرح شده بود، مورد تأیید قرار می دهند. در تمامی این الگوهای نظری، در حالی که بر ابعاد مختلف رشد انسانی(روانی- اجتماعی- شناختی- اخلاقی- معنوی) تأکید می شود، هسته مرکزی این رویکردها را این پیش فرض تشکیل می دهد که فطرتی بیولوژیک برای رشد و کمال در هر انسان وجود دارد-طبیعت خود اصلاح گری ارگانیسم انسانی- که بطور طبیعی و تحت شرایط معین محیطی می ­تواند آشکار شود. همان­گونه که ماستن می گوید: هنگامی که فاجعه از سر بگذرد و نیازهای اولیه انسانی تأمین گردد، آن گاه تاب­آوری احتمال ظهور می­یابد (به نقل از سامانی و همکاران، ۱۳۸۶).
۳- خوش­بینی
محققان مطالعه بر روی خوش­بینی را به عنوان یک سازه روان شناختی درقرن بیستم آغاز کردند (میلیگان^[۱۵۲]، ۲۰۰۳) خوش­بینی معادل کلمه لاتین به معنی بهترین است. تیگر^[۱۵۳] (۱۹۷۹) خوش بینی را خلق یا نگرشی می­داند که با در نظر گرفتن انتظار فرد و اجتماع همراه است؛ یعنی فرد آنچه مطلوب اجتماع است را نسبت به آنچه برای خود سودمند می­داند در نظر می­گیرد. با توجه به این تعریف می­توان استنباط کرد که خوش­بینی مفهومی عینی یا واحد نیست و با مضامین آن مشخص می­ شود. زیرا در مورد هر فرد آنچه به عنوان خوش­بینی در نظر گرفته می­ شود به چیزهایی که برای او مطلوب و خواستنی است، بستگی دارد(پترسون^[۱۵۴]، ۲۰۰۰؛ به نقل از بهاری، ۱۳۸۹).
خوش­بینی را توانایی بهتر نگریستن به دنیا و وقایعی که در آن اتفاق می­افتد و توانایی برخورد درست با واقعیات زندگی تعریف کرده ­اند(به نقل از گنجی، ۱۳۸۵).
خوش بینی با بهره­ گیری از راهبردهای کنار آمدن فعال ارتباط دارد. خوش بینی، نگرش­ها و گرایش­های مثبت برنامه­ ریزی برای بهبود، جستجوی اطلاعات و بازسازی موقعیت­های بد بر حسب مثبت­ترین جنبه­هایشان را پیش بینی می کند(اسنایدر و لوپز^[۱۵۵]، ۲۰۱۲).
تایلر^[۱۵۶] (۱۹۷۹) خوش­بینی را روحیه یا نگرشی تعریف می­ کند که با توقع درباره آینده اجتماعی یا مادی مرتبط است؛ آینده­ای که فرد ارزیابی کننده، از نظر اجتماعی به دلیل منافع یا لذتی که برایش دارد، مطلوب تلقی می­ کند(مکاینس و چان^[۱۵۷] ۲۰۰۶، به نقل از محمدی و همکاران،۱۳۸۵).
انواع خوش­بینی

• خوش بینی سرشتی یا گرایشی

خوش بینی سرشتی یا گرایشی یک انتظار کلی است دایر بر این که در آینده بیشتر رویدادهای خوب اتفاق خواهند افتاد تا رویدادهای بد. شیبر و همکاران (۱۹۸۵) استدلال می­ کنند که افراد خوش بین در رویارویی با دشواری­ها به دنبال کردن هدف­های با ارزش خود ادامه می­ دهند و یا با به کارگیری کنار آمدن مؤثر، خودشان و حالت­های شخصی­شان را تنظیم می­ کنند تا این که بتوانند به هدف­های خود برسند.
خوش­بینی سرشتی با سلامت خوب و پاسخ مثبت به مداخله­های پزشکی در بعضی شرایط مانند بیماری قلبی و سرطانی همبسته است. تأثیر خوش­بینی سرشتی بر بهبودی از طریق شیوه ­های پزشکی را می­توان مدیون راهبردهای کنار آمدن مؤثر، مثل تعریف مجدد یا چارچوب­بندی مجدد زندگی دانست. در مقابل، افراد بدبین از راهبردهای کنار آمدن اجتنابی استفاده می کنند یا از کنار آمدن با مشکلات شانه خالی می کنند (ترجمه کریمی و افراز،۱۳۸۷).
۲ .خوش بینی تبیینی
استاد مارتین سلیگمن (۱۹۹۸) و همکارانش خوش­بینی را به جای یک صفت شخصیتی گسترده به عنوان یک سبک تبیینی، مفهومی کرده ­اند. بر طبق این دیدگاه، افراد خوش­بین رویدادها یا تجربه ­های منفی را با نسبت دادن علت آنها به عوامل بیرونی گذرا و خاص مانند اوضاع و احوال حاکم، تبیین می­ کنند. برعکس، افراد بدبین رویدادها یا تجربه ­های منفی را با نسبت دادن علت آنها به عوامل درونی و شکست شخصی تبیین می کنند (ترجمه کریمی و افراز،۱۳۸۷).
افراد خوش­بین، افراد بدبین
افراد بدبین افراد منفعل­تر هستند واحتمال کمتری وجود دارد که برای اجتناب از وقایع بد دست به اقداماتی بزنند وزمان وقوع حادثه برای توقف کردن آن کاری بکنند. در حقیقت، یک سیکل معیوب ایجاد می شود اگر افراد بدبین وقایع بد بیشتری داشته باشند واگر این وقایع بیشتر منجر به بیماری شوند، افراد بدبین باید بیماری بیشتری داشته باشند، دلیل نهایی که افراد خوش­بین باید از سلامتی بهتری برخوردار باشند مربوط است به حمایت اجتماعی، ظرفیت حفظ رفاقت عمیق وعشق، به نظر می رسد که برای سلامت جسمانی اهمیت داشته باشد. افراد میانسالی که حداقل یک دوست دارند و می توانند نیمه شب به او زنگ زده ومشکلات خود را در میان بگذارند باید سلامت جسمانی بهتری داشته باشند از کسانی که دوستی ندارند. مجردها آمادگی بیشتری برای افسردگی دارند تا افراد متأهل حتی یک تماس اجتماعی معمولی، می تواند سدی باشد در مقابل بیماری. افرادی که تمایل دارند موقع بیماری خود را از دیگران جدا کنند به مریضی گرایش بیشتری دارند (به نقل از خدایی، ۱۳۸۶).
خوش­بین­ها حالت اطمینان پایدار دارند و معتقدند که ناملایمات را می­توان به شیوه موفقیت­آمیزی اداره کرد، اما بدبین­ها مردد و ناپایدار هستند و انتظار بدبختی دارند(اسنایدر و لوپز، ۲۰۰۲).
خوش­بینی با افسردگی کمتر، ناراحتی کمتر و حتی زایمان بهتر و سالم­تر در زنان باردار همراه بوده است (یالی و لوبل^[۱۵۸]، ۲۰۰۲). علاوه بر این خوش­بینی با عملکرد تحصیلی و شغلی هم رابطه مثبت دارد(نانیس و رایت^[۱۵۹]، ۲۰۰۳). همچنین، سگرستروم^[۱۶۰] (۲۰۰۱) در پژوهشی مشاهده کرد کسانی که در بدبینی نمره بالایی می­گیرند به احتمال بیشتری به محرک­های منفی توجه می­ کنند، و افراد خوش­بین به هر دو محرک مثبت و منفی توجه می­ کنند(به نقل از حمزه­زاده و همکاران، ۱۳۹۱).
خوش­بینی نقش مهمی در سازگاری با رویدادهای استرس­زای زندگی دارد. هنگام رو به رو شدن با یک چالش، افراد خوش­بین حالت اطمینان و پایدار دارند(حتی اگر پیشرفت، سخت یا کند باشد). اما بدبین ها مردد و ناپایدارند. این تفاوت ممکن است در شرایط سخت بیشتر باشد. خوش­بین­ها بر این باورند که ناملایمات می­توانند به شیوه موفقیت­آمیزی اداره شوند. اما افراد بدبین انتظار بدبختی دارند. خوش­بین­ها جبرگرایی، سرزنش و فرار را کمتر به کار می برند، بر جنبه­ های منفی موقعیت متمرکز نمی­شوند یا در زمینه سرکوب نشانه­هایشان کوشش نمی­کنند و موقعیت­های غیرقابل تغییر را به جای تلاش در فرار از آن­ها، می­پذیرند. خوش­بین­ها هم چنین به واسطه کنار آمدن در برابر بیماری­های شدید و نگرانی­های مربوط به تهدیدهای سلامتی از بدبین­ها متمایز می­شوند. به طور کلی خوش­بین­ها نسبت به بدبین­ها گرایش بیشتری به کاربرد راهبردهای مسأله دار دارند(اسنایدر و لوپز، ۲۰۰۲).
رشد خوش بینی
رشد خوش بینی را سلامت روانی والدین، نوع سرمشق دهی نقش ارائه شده توسط والدین و میزان تشویق یا پاداشی که والدین در برابر خوش­بینی به فرزندان­شان ارائه می دهند مشخص می کند (آبرامسون و همکاران^[۱۶۱] ۲۰۰۰، گیلهم^[۱۶۲]، ۲۰۰۰) به احتمال زیاد افراد خوش­بین از خانواده­هایی هستند که در آن­ها پدر یا مادر افسردگی نداشته­اند والدین افراد خوش­بین برای به کاربری سبک تبیین خوش­بینانه، نسبت دادن موفقیت به عواملی درونی، کلی، و ثابت و تبیین شکست ها براساس عوامل بیرونی مشخص و گذرا، سرمشق­های نقشی خوبی برای فرزندان خود هستند افراد خوش­بین از خانواده­هایی هستند که در آن والدین از شکست های خود را می­فهمند و آن­ها را به جای عوامل درونی به عوامل بیرونی نسبت می­ دهند (به نقل از موسوی ­نسب و تقوی، ۱۳۸۵).
چنانچه جوانان به خانواده­هایی متعلق باشند که ضربه­های روانی عمده (مثل بیکاری وفقر) را تجربه کرده و با این بدبیاری ها به خوبی کنار آمده و از آن خلاص شده ­اند خوش­بین بار می­آیند، والدین افراد خوش­بین فرزندان­شان را تشویق می­ کنند تا با شکست­هایشان به نحو خوش­بینانه برخورد کنند و بدین ترتیب خوش­بینی و پشت­کار را به روش­های مختلف تقویت کنند. به احتمال زیاد افراد بدبین از خانواده­هایی هستند که والدین افسرده­اند سبک تبیینی بدبینانه را به فرزندان­شان سرمشق می­ دهند وبه گونه افتراقی رشد سبک تبیینی بدبینانه را تقویت می کنند جایی که والدین فرزندان را سرزنش و شکست آن­ها را به عوامل درونی، کلی و ثابت نسبت می­ دهند به احتمال زیاد این کودکان در بزرگی بدبین بار می­آیند کودک آزاری و غفلت از آن­ها نیز کودکان را در معرض آسیب پذیری پرورش سبک تبیینی بدبینانه و افسردگی قرار می­دهد. خوش­بینی، با به تأخیر انداختن رضامندی­های ناشی از منافع گذرا و کوتاه مدت به امید دستیابی به هدف­های بلند مدت نیز رابطه دارد و به احتمال زیاد افراد خوش­بین ایمان دارند که هدف های بلند مدت قابل دسترس­اند (ترجمه کریمی و افراز،۱۳۸۷).
مطالعات آینده­نگر و گذشته­نگر نشان داده­اند که افراد دارای سبک تبیینی خوش­بینانه در مقایسه با افراد دارای سبک تبیینی بدبینانه، کم تر احتمال دارد که به هنگام رویارویی با رویدادهای فشارانگیز عمده­ی زندگی، به ضعف سلامت جسمانی یا افسردگی دچار شده و یا به خودکشی دست بزنند برعکس افراد بدبینی که در کودکی با رویدادهای فشارزای عمده­ زندگی (مانند تعارض مزمن بین پدر و مادر، طلاق، یا غم از دست دادن مادر) روبه رو می­شوند احتمال بیشتر می­رود که به افسردگی دچار شوند اگر آن ها از یک رابطه­ حمایت اجتماعی خوب برخوردار باشند احتمال افسردگی کاهش می­یابد، اما اگر افسردگی باعث شود که آن­ها در مدرسه موفق نشوند و مورد سرزنش قرار گیرند، اسناد این شکست ها به صورت درونی، کلی و ثابت موجب می شود که افسردگی تشدید گردد و به صورت دایمی درآید. خوش­بینی در بزرگسالی با پیشرفت بهتر در تحصیلات دانشگاهی عملکرد ورزشی؛ سازگاری شغلی و خانوادگی همراه است(ترجمه کریمی و نیلوفری،۱۳۸۸).
۴- خودکارآمدی
یکی از ابعاد«خود» در نظریه شناختی- اجتماعی بندورا خودکارآمدی است که به توانایی ادراک شده­ فرد در انطباق با موقعیتی خاص گفته می­ شود. مفهوم خودکارآمدی به قضاوت افراد درباره توانایی آن­ها در انجام یک کار یا انطباق با یک موقعیت خاص است.
بندورا خودکارآمدی را به عنوان باور و قضاوت فرد از توانایی خود بر سازمان و انجام رشته­ای از اعمال که برای تولید نتایج مورد نظر نیاز است تعریف کرده است(زارع زاده، ۱۳۸۵).

اگر مقدار خاک رس مصرفی بیشتر از ۴% وزنی باشد اندازه ذرات در حدود ۱۹۰میکرون به بالا گزارش شده است که بدلیل افزایش ویسکوزیته محیط، قطرات مونومری به سادگی نمی شکنند و باعث افزایش تنش برشی خواهند شد. همچنین افزایش میزان مونومر مصرفی نیز روندی مشابه با افزایش میزان خاک رس را نشان می دهد.
در سال ۲۰۰۶،سینان سن و همکاران[۵۳] نانوکامپوزیتی برپایه پلی ۴- وینیل پیریدین (P4VP) رادرحضور مونت موریلونیت آلی اصلاح شده (OMMT) به روش پلیمریزاسیون درجا سنتز کردند. دراین تحقیق خاک رس مونت موریلونیت در سه مرحله جداگانه اصلاح شده و تاثیرات نوع اصلاح کننده برروی خواص مکانیکی- دینامیکی، پایداری حرارتی وهمچنین مورفولوژی ذرات و نوع ساختار در نانو کامپوزیت نهایی P4VP/OMMT موردبررسی قرارگرفته است. دو اصلاح اول توسط نمک نوع چهارم کوکوآمین شامل یک گروه وینیلی(بانام مخففCoCo) وتری متوکسی وینیل سیلان(با نام مخفف ViSi) انجام گرفته و اصلاح سوم باحضور هردوی این مواد(با نام مخفف CoCoViSi) صورت گرفته است. ساختار دو اصلاح کننده مورد استفاده در شکل ۲-۱۴ نشان داده شده است.
شکل ‏۲‑۱۴ساختار مولکولی اصلاح کننده ها.a : چهاروجهی کوکو آمین ، b : تری متوکسی وینیل سیلان
همان طور که در تصویر فوق دیده می شود هردوی اصلاح کننده ها دارای باند فعال دوگانه در ساختار خود هستند که این امر موجب می شود تا هردو اصلاح کننده بتوانند در داخل و یا خارج فضای بین لایه های خاک رس در واکنش های پلیمریزاسیون شرکت کنند. چراکه اصلاح کننده آمینی معمولا در فضای بین لایه ها حضور دارد و اصلاح کننده سیلانی علاوه بر سطوح در لبه های خاک رس نیز با گروه های هیدروکسیلی واکنش می دهد. این محققان اذعان داشته اندکه حضور هردو اصلاح کننده فعال درون سیستم امکان دست یابی به ساختار کاملا ورقه ورقه شده درون ماتریس پلیمری را حاصل می کند. در حالیکه استفاده از اصلاح کننده آمینی یا سیلانی به تنهایی ساختار نانو کامپوزیت نهایی رابیشتر به سمت ساختار میان لایه ای سوق می هد. نتایج آزمون پراش اشعه ایکس برای سه نمونه تهیه شده در جدول ۲-۳ گزارش شده است.

جدول ‏۲‑۳ نتایج آزمون پراش اشعه ایکس برای خاک رس اولیه و اصلاح شده ونانو کامپوزیت های تهیه شده با آنها[۵۳]

مقدار فاصله بین صفحات خاک رس درحضور اصلاح کننده سیلانی، تفاوت زیادی با خاک رس اولیه ندارد. این امر ممکن است به این دلیل باشد که اصلاح کننده سیلانی فقط فعل و انفعالاتی برروی سطوح و لبه­های صفحات داشته است. این درحالیست که میزان فاصله بین صفحات برای نمونه CoCoMMT وCoCoViSiMMT بیشتر از خاک رس اولیه گزارش شده است. زیرا اصلاح کننده آمینی در بین صفحات قرار می گیرد و بسته به طول زنجیره خود می تواند این فاصله را کم یا زیاد کند. استفاده از هردو اصلاح کننده نیز منجر به ساختار ورقه ورقه شده در نانو کامپوزیت نهایی در نمونه P4VP/CoCoViSiMMT گردیده است. هم چنین در پی ورقه ورقه شدن ساختار نانوکامپوزیت نهایی، پایداری حرارتی و خواص دینامیکی – مکانیکی آن نسبت به پلی ۴- وینیل پیریدین اولیه بهبود یافته است.
درسال ۲۰۰۸، وان و همکاران[۵۴] خاک های رس­ تجاری کلوزیت Na و کلوزیت ۳۰B را با بهره گرفتن از اصلاح کننده سیلانی ۳-آمینو پروپیل تری اتوکسی سیلان (APS) اصلاح کردند. سپس خاک های رس اصلاح شده را با پلیمر بوتیلن ترفتالات(PBT) ، توسط روش اختلاط مذاب آغشته کرده اند و نانو کامپوزیت­های PBT/Na و PBT/30B را با۳ درصد وزنی از خاک رس اصلاح شده تهیه نمودند.
این محققان نتایج آزمون پراش اشعه ایکس برای خاک های رس مذکور و نانوکامپوزیت های تهیه شده با آنها را گزارش کرده اند. در این گزارش آمده است که فاصله بین صفحات کلوزیت Na نسبت به کلوزیت ۳۰B ، قبل و بعد از اصلاح ، با افزایش بیشتری همراه بوده است به طوریکه فاصله بین لایه ای برای کلوزیت Na از nm 01/1 قبل از اصلاح، به nm 41/1 بعد ازاصلاح تغییر یافته درحالیکه میزان این فاصله برای کلوزیت ۳۰B ازnm 80/1 قبل از اصلاح، به nm 90/1 بعد ازاصلاح تغییر چندانی نداشته است.
به طورکلی فاصله بین لایه ای در کلوزیت۳۰B بیشتر از کلوزیت Na نشان داده شده است که دلیل آن را حضور دو گروه هیدروکسیلی در زنجیره نمک آلکیل آمونیومی (بیس(۲-هیدروکسی اتیل) متیل هیدروژنه تالو آمونیوم کلراید) درکلوزیت ۳۰Bعنوان کردند. زیرا اصلاح کننده سیلانی می تواند هم باگروه های هیدروکسیلی موجود در سورفاکتانت و هم باگروه­های Si-OH موجود در لبه های صفحات سیلیکات واکنش دهد که در این صورت اصلاح کننده سیلانی قابلیت نفوذ به فضای میان لایه ها رابا کمک اتصالات مشترک با زنجیره های آمونیومی کسب و درنتیجه باعث افزایش فاصله بین صفحات می شود. این درحالیست که کلوزیت Na تنها با اصلاح کننده سیلانی واکنش داشته وپیش از آن با اصلاح کننده آمونیومی آلی نشده بود. نتایج آزمون پراش اشعه ایکس برای خاک رس اولیه و اصلاح شده به همراه نانوکامپوزیت تهیه شده با ۳% کلوزیت ۳۰B درجدول ۲-۴ آمده است :
جدول ‏۲‑۴ نتایج آزمون پراش اشعه ایکس[۵۴]

مرتد فطرى، کسى است که پدر یا مادرش در هنگام انعقاد نطفه‏اش مسلمان بوده‏اند و خودش پس از بلوغ، اظهار اسلام کرده، و سپس از اسلام خارج شده است
مرتد ملّى کسى است که پدر و مادرش هنگام انعقاد نطفه‏ى او کافر بوده‏اند، و او پس از بلوغ، اظهار کفر کرده و سپس اسلام آورده، و مجدداً کافر شده است. ^[۳۰۰]

حکم مرتد در ادیان الاهى و مذاهب اسلامى

در قرآن حکم صریح و روشنی در مورد شخص مرتد وجود ندارد و اگر تعبیراتى چون خـوارى (خزى) مرتدان (بقره/۱۱۴) عذاب الهى (نحل/۱۰۶) هدایت ناپذیرى (نحل/ ۱۰۷) عدم بخشودگى (نسا/ ۱۳۷) غضب الهى (نحل/ ۱۰۶) و حتى عذاب دنیوى و اخروى (توبه / ۷۴) آمده است، هیچ کدام آنها ناظر به عقوبت و کیفر خاصى نیست و نمى توان آن را به حد یا تعزیر تنزیل داد، بلکه صرفاً نشان دهنده جهت گیرى قلبى براى مؤمنان و تعیین نوعى موضعگیرى از سوى قرآن است.
در حالى که در روایات با صراحت، حکم ارتداد مشخص شده و شدیدترین آنها یعنى اعدام براى مرتدى که در جامعه و خانواده مسلمان تربیت یافته معین شده است. مشهور فقهاى اسلام گفته اند: حکم ارتداد براى مرد اعدام است. مبناى این حکم روایات بسیارى است که از طریق شیعه و سنى نقل شده و با وضوح، جزاى ارتداد را معین کرده است.
عمار ساباطی گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: هرکس از مسلمانان از اسلام برگردد(مرتد شود) و پیامبری حضرت محمد (ص) را انکار کند و به او نسبت دروغ دهد، برای هرکسی که می‌شنود خون او مباح است و زنش برای همیشه از او جدا می‌شود و مالش بین ورثه تقسیم می‌شود و زنش عده وفات می‌گیرد.^[۳۰۱]

حضرت علی(ع) فرمود: هرکس از مسلمانان به فطرت به دنیا آمده و بعد مرتد شود من گردن او را می‌زنم، و هرکس بر فطرت تولد نیافته او را توبه می‌دهم اگر توبه کرد (رها می‌شود) واگر نپذیرفت گردن او را می‌زنم.^[۳۰۲]
حضرت علی (ع) فرمود: زن اگر از اسلام برگردد و مرتد شود کشته نمی‌شود؛ ولی حبس ابد دارد.^[۳۰۳]
با توجه به روایات گسترده ای که در زمینه ارتداد بیان شده است حکم جزایی مرتد در فقه شیعه، این است که: مرتد فطرى اگر مرد باشد کشته مى‏شود و توبه‏ى او نزد قاضى قبول نمى‏شود، اما اگر مرد مرتد ملّى باشد نخست دعوت به توبه مى‏شود، اگر توبه کرد آزاد مى‏شود، و الّا کشته مى‏شود. زن مرتد، چه فطرى باشد چه ملّى، کشته نمى‏شود، بلکه دعوت به توبه مى‏شود، اگر توبه کرد آزاد مى‏شود، و الّا در زندان باقى مى‏ماند.^[۳۰۴]
در فقه اهل سنت، بنابر رأى مشهور، مرتد - در همه‏ى انواع آن - ابتدا دعوت به توبه مى‏شود، اگر توبه کرد آزاد مى‏شود، و گرنه کشته مى‏شود و فرقى میان ملّى و فطرى و زن و مرد نیست.^[۳۰۵]
اسلام در مورد کسانى که هنوز اسلام را نپذیرفته‏اند، سختگیرى نمى‏کند و آنها را با دعوت مستمر و تبلیغات پى‏گیر منطقى به اسلام فرا مى‏خواند، هر گاه پذیرفتند و حاضر شدند طبق شرائط ذمه همزیستى مسالمت‏آمیز با مسلمانان داشته باشند نه تنها به آنها امان مى‏دهد بلکه حفظ مال و جان و منافع مشروعشان را بر عهده مى‏گیرد. ولى در مورد کسانى که اسلام را پذیرا شوند سپس عدول کنند فوق العاده سختگیر است چرا که این عمل موجب تزلزل جامعه اسلامى مى‏گردد و یک نوع قیام بر ضد رژیم و حکومت اسلامى محسوب شده و غالبا دلیل به سوء نیت است، و سبب مى‏شود که اسرار جامعه اسلامى به دست دشمنان افتد^[۳۰۶].
ارتداد در ادیان الاهى غیر از اسلام نیز جرم و گناه، و مجازات آن مرگ است. حتی در برخی از منابع ادیان موجود، حکم آن بسیار شدیدتر از اسلام است. در این جا به اختصار به ذکر دو منبع از کتاب مقدس عهد قدیم و جدید بسنده می کنیم:
در تثنیه فصل ۱۳ آمده است:‌ « اگر برادرت یا پسر مادرت یا پسر و یا دختر تو یا زن هم آغوش تو و یا رفیق تو که مثل جان تو است، تو را اغوا نموده، بگوید که برویم تا خدایان غیری که تو و آبای تو ندانستید، عبادت نماییم… او را قبول مکن و او را گوش مده و چشم تو بر او رحمت ننماید و او را متحمل مشو و وی را پنهان مدار. البته او را به قتل رسان. اولاً دست تو به قتلش دراز شود و بعد دست تمامی قوم و او را با سنگ سنگسار نما تا بمیرد؛ به سبب این که جویای این بود که تو را از خداوند خدای تو که تو را از زمین مصر از خانه بندگی بیرون آورد، براند تا تمامی اسرائیلیان بشنوند و بترسند و بار دیگر چنین امر شنیع را در میان ما مرتکب نشوند…»^[۳۰۷].
« اگر کسی دانسته گناه بکند و گناهش هم این باشد که مسیح را که نجات دهنده او است، رد کند، آن هم بعد از این که با خبر شده که مسیح آمده است تا گناهان او را ببخشد، این گناه با خون مسیح پاک نمی شود و دیگر راه فراری از شر چنین گناهی نیست. بلی، راه دیگری جز این که انتظار مجازات وحشتناکی باشد که از خشم و غضب شدید خدا به او می رسد، همان خشم و غضبی است که تمام دشمنان خدا را می سوزاند و هلاک می کند. کسی که قوانین موسی را می شکست، اگر دو یا سه نفر به گناه او شهادت می دادند، آن شخص… جا به جا کشته می شد. حالا فکر می کنید چه مجازات وحشتناک تری در انتظار کسانی است که فرزند خدا را زیر پا لگدمال کرده اند و خون او را که برای رفع گناهان شان ریخته شد، دست کم گرفته و ناپاک به حساب آورده اند، و روح پاک خدا که درهای رحمت خدا را به روی عزیزان خدا باز می کند، بد گفته و بی حرمتی کرده اند؟!». ^[۳۰۸]
از این دو قسمت از عهد قدیم و عهد جدید، به دست می آید که حکم ارتداد در دین یهود و مسیح مانند اسلام، مرگ است.
بنابراین، مى‏توان گفت ارتداد از دیدگاه همه‏ى ادیان و مذاهب جرم و گناه است و مجازات آن (با اختلاف در شرایط) مرگ است.

فلسفه مجازات مرتد

مصلحت شخصی مرتد و جامعه

در فرهنگ اسلامى، انسان موجودى دو بُعدى(مادى و معنوى) است و حکومت اسلامی باید در جهت تأمین منافع مادى(دنیوى) و اخروى(معنوى) مردم تلاش کند. منافع مادى باید مقدمه‏اى براى تأمین منافع اخروى و معنوى به شمار آید. از این رو، هنگام تزاحم و تعارض، مصالح معنوى مقدم است. خداى متعال به مقتضاى لطف و حکمتش براى تأمین مصالح دنیوى و اخروى، شریعتى آسمانى به بشر ارزانى داشته است. در این زمان، پذیرش عقاید اسلامى و اجرا کردن قوانین آن تنها راه نیل به آن مصالح شمرده مى‏شود.
دین مقدس اسلام بنیان‏هاى اصلى ساختار فکرى خود را بر پایه خردمندى بشر نهاده، همواره انسان‏ها را به بهره‏گیرى از فروغ عقل و تعالىِ اندیشه و جدال فکرى صحیح سفارش کرده است. از این رو، بزرگ‏ترین خیانت به بشر آن است که با فتنه انگیزى، فضاى فکرى جامعه را آلوده ساخته و اذهان عمومى را در تشخیص حق و باطل مشوش کند. انسان مرتدی که از راه خدا و پیامبرش گریخته و با دین خدا به عناد میپردازد، چه بسا باعث گمراهی دیگر افراد جامعه شود. این شخص هر لحظه از عمر خود را درجهت شقاوت و نگون بختی بیشتر سپری کرده، رنج و عذاب بیشتری را برای خود ذخیره می کند. بنابراین دوام زندگی چنین شخصی هم برای خودش زیان بار است و هم برای جامعه اسلامی و وضع مجازات اسلامی برای چنین شخصی از طرفی نقش بازدارنده برای برخی افراد جامعه دارد تا دنبال چنین سرنوشت شومی نباشند و از طرف دیگر اگر کسی به چنین راهی روی آورد، با اجرای حکم مرتد در موردش، هم خود او از شقاوت بیشتر رهایی مییابد و هم جامعه از گزند او مصون میماند.^[۳۰۹]
دولت اسلامى، همان گونه که موظف است در صورت مسموم شدن آب شهر آفت زدایى کند و آب سالم براى مردم فراهم آورد، وظیفه دارد در صورت مسمومیت یا آلودگى فضاى فکرى جامعه و شیوع عقاید گمراه کننده در جهت سالم سازى آن بکوشد.

بازداری از تحقیر دین

هرگاه ورود و خروج افراد به مکتب و آیینی بدون ضابطه بوده و کنترلی وجود نداشته باشد آن مکتب تحقیر شده و اقتدار خود را از دست خواهد داد. در اسلام تحقیر انسان ها مجاز نبوده و احیای عزت نفس سرلوحه کار اوست. دین اسلام بر شرف و حیثیت انسان ها، تأکید بسزایی دارد و تحقیر انسان ها را بر نمی تابد. مکتبی که چنین مرامی دارد، بدون شک اجازه نخواهد داد که دین خدا و تنها راه سعادت انسان ها، دستخوش تحقیر شده و اقتدار و عزت خود را از دست بدهد. از دیگر سو ضابطه مند نبودن ورود و خروج افراد به یک مکتب، اگر به طور حساب شده و بر اساس برنامه ریزی های دشمنان، به عنوان حربه ای کاری انجام شود، آثار تخریبی فراوانی نیز در پی دارد^[۳۱۰]. از این رو آیین سعادت بخش اسلام، هرگز در ورود به اسلام جبر و اکراه روا نداشته و همگان را به بررسی خردمندانه فرا می خواند تا با شناخت ژرف و عمیق به آن بگروند. اما پس از آن، برون رفت از اسلام را ممنوع و مشمول مجازات قرارمی دهد تا بدین وسیله، آیین حق دستخوش تحقیر از سوی هوس مداران و دنیا پرستان قرار نگیرد.

نبرد با جنگ تضعیف عقاید

برخورد قاطع با مرتد به ویژه آنانی که به قصد توطئه و ضربه به اسلام به چنین اعمال غیر انسانی متوسل می شوند و در نتیجه آرامش روانی جامعه را برهم زده و افراد ضعیف را در برابر تنش های اعتقادی و ایمان آنان را در معرض تهدید قرار می دهند امری عقلایی است. خداوند می فرماید : « آنان با شما می جنگند تا اگر بتوانند شما را از دینتان برگردانند» . ^[۳۱۱]
بسیاری از مردم به جهت فطرت پاک توحیدی خود، دین را می‏پذیرند. اینان نیز دارای حق و حقوقی در حراست از عقیده خویش هستند. بسیاری از آنان با ادله‏ای ساده و فطری، به دین رو کرده و آمال خود را در آن می‏بینند. حال اگر بنا باشد این دین ساده و فطری، مورد حمله مجادله‏گران قرار گیرد و هر روز به صورتی القای شک و تردید شود، این طیف قادر نخواهند بود از عقیده حق خویش دفاع کنند. دلیل روشن امر آن است که بیش تر افراد جامعه قدرت تحلیل و بررسی دقیق و درست در مورد حقیقت را ندارند. در صورتی که باورهای فطری و اجمالی آنان مورد تردید و تشکیک قرار بگیرد و در مواجهه با سؤالات و شبهاتی در مورد حقانیت دین خود قرار گیرند، قدرت یافتن حقیقت را ازدست می دهند؛ نه به عقیده جدید متمایل می گردند و نه عقیده قبلی خود را همچون سابق می توانند بپذیرند پس بایستی برای حراست از آرمان این گروه - که علی‏رغم پیمودن راه حق، در دفاع از آن چندان کارآمد نیستند - برنامه‏ای اندیشیده شود. از جمله برنامه‏های اسلام در این زمینه، جلوگیری از سوء استفاده مرتدان است .^[۳۱۲]
قرآن کریم از گروهی یاد می کند که پیوسته در پی تضعیف اسلام و ایجاد تزلزل در ایمان دینی جامعه نو پای اسلامی بودند. یکی ازراه هایی که آنان برای بدبین کردن مردم به اسلام پیش گرفتند، تظاهر به مسلمان بودن و پس از آن بازگشت از اسلام بود. اهل کتاب اصلی ترین صحنه گردانان این جریان بودند. خداوند از این نقشه پلید پرده برداشته، می فرماید: «دسته ای از اهل کتاب گفتند: اول روز به آنچه بر مؤمنان نازل شده ایمان بیاورید و در آخر روز انکارش کنید، تا مگر از اعتقاد خویش برگردند»^[۳۱۳].
در شأن نزول آیه مذکور آمده است: «عده ای از عالمان یهود، با یکدیگر تبانی کردند که صبحگاهان تظاهر به اسلام نمایند و در آخر روز از اسلام برگشته و وانمود کنند که ما صفات محمد (ص) را از نزدیک مشاهده کردیم ولی آنچه در تورات و بیانات علمای خود شنیده بودیم، با این صفات منطبق نبوده است. این عمل باعث خواهد شد که مردم نسبت به دین اسلام تردید کرده، بگویند: وقتی اهل کتاب -که از ما آگاه ترند- چنین برداشتی از اسلام و پیامبر دارند، پس اسلام دین الهی نیست».^[۳۱۴]
در جامعه‏اى که براساس اعتقادات و باورهاى دینى، قوانین، رفتارهاى اجتماعى و فردى، امیال و آرزوهاى انسان‏ها، ارزش‏هاى اخلاقى شکل گرفته که هر یک از این موارد کارکردهاى بسیارى در زندگى فردى و اجتماعى دارد، کسی حق ندارد به مقابله با دین و اعتقادات دیگران بپردازد و در برابر دین و اعتقادات موضع‏گیرى نموده و درصدد تخریب آنها باشد، زیرا آثار نامطلوب در زندگى فردى و ا جتماعى ایجاد خواهد کرد و باعث تزلزل ارکان اجتماعى خواهد شد، بنابراین ارتداد از این جهت که افکار عمومى و ایمان مردم را متزلزل مى‏کند، اظهار آن روا و شایسته نیست، و با وجود یکسرى شرایط اسلام با مرتد برخورد مى‏کند.
بازداری از انتخاب کورکورانه
دین مبین اسلان پاسدار آزادی مذهبی است و با شعار (لَا اِکرَاهَ فِی الدِّین)^[۳۱۵]، از هر گونه اجبار و تحمیل در عقیده منع می کند. اسلام دعوت خود را مبتنی بر بینش و تعقل ساخته و از دین گرایی کورکورانه و تقلیدی محض نکوهش می کند. لذا بندگانی را که سخنان مختلف را میشنوند و بهترین آنها را انتخاب میکنند بشارت میدهد.^[۳۱۶] به همین دلیل اسلام فرصت تحقیق و بررسی به اشخاص میدهد تا بتوانند دین حق را انتخاب کنند.
در کنار این دعوت آگاهانه و انتخابگرانه، اسلام هشدار می دهد که هر گاه حقانیت اسلام را به خوبی شناخته و مسلمان شدید، دیگر نمی توانید از آن باز گردید! این سختگیری، سبب می شود که مردم، دین را امری ساده و تشریفاتی ندانند و در انتخاب آن بیشتر دقت کنند. همچنین راه ساده جویی را بر مغرضان و دشمنان کینه توز اسلام می بندند تا نتوانند از این راه، آیین میلیون ها مسلمان را بازیچه امیال شوم خود، قرار دهند و در انظار عمومی، آن را بی اعتبار سازند. به عبارت دیگرزمینه استفاده بهینه از آزادی مذهبی و فضای سالم برای بهره برداری شایسته از آن فراهم می شود.^[۳۱۷]
پاسداری از نظام اسلامی
جواز ارتداد، راه نفوذ دشمنان به اردوگاه اسلام و آگاهی یافتن از اسرار مسلمانان را باز خواهد گذاشت. در این صورت دشمنان اسلام خواهند توانست با اظهار اسلام به اردوگاه مسلمین مراجعه کرده و پس از دست یابی به مقاصد شوم خویش، از آنجا خارج گردند^[۳۱۸]. خداوند از همداستانی این گروه با کافران چنین پرده بر می دارد: «شیطان اعمال کسانی را که پس از آشکار شدن راه هدایت، مرتد شده اند در نظرشان بیاراست و در گمراهی نگاهشان داشت و این بدان سبب است که این گروه آیات خدا را ناخوش داشتند، می گفتند: ما در پاره ای از کارها فرمانبر شما هستیم و خدا از رازشان آگاه است».^[۳۱۹]
در واقع اگر قرار باشد ورود و خروج به اسلام، آزاد و بدون قانون باشد و خروج از آن هیچ سختی به دنبال نداشته باشد، دشمنان اسلام به آسانی وارد اردوگاه مسلمین شده پس از آگاهی براسرار مسلمانان و دستیابی به مقاصد شوم خود از آن خارج شوند و این مسئله جامعه اسلامی را در معرض فروپاشی قرار می دهد. اندیشمندانی مانند مارسل بوازار-استاد حقوق دانشگاه ژنو- میگوید: «علت سختگیری اسلام درباره مرتد شاید بدان جهت باشد که درنظام حکومتی و سیستم اداری جوامع اسلامی، ایمان به خدا صرفا جنبه اعتقادی و درون قلبی ندارد، بلکه جزء بندهای پیوستگی امت و پایه های حکومت است، به طوری که با فقدان آن قوام و دوام جامعه اسلامی متلاشی میشود و مانند قتل یا فتنه و فساد است که نمیتواند قابل تحمل باشد.»^[۳۲۰]
بنابراین آنچه می‌توان به عنوان فلسفه و حکمت تشریع احکام مرتد بیان کرد این است که چون حکومت اسلامی مبتنی بر اسلام و ایمان و عقیده است و ارتداد و روی‌گردانی از اسلام نوعی ضربه زدن به حکومت اسلامی و سست کردن بنیان‌های آن و بی‌اعتبار کردن آن است همچنین از آنجایی که ارتداد در اعتقادات افراد جامعه خلل ایجاد می‌کند و سلامتی فکری و عقیدتی افراد جامعه را به مخاطره می‌اندازد و باعث می‌شود که افراد دچار شک و شبهه شوند و معتقد به ناکارآمدی نظام اسلامی می‌شوند، به علاوه اینکه خود شخص مرتد را از سعادت به سوی شقاوت سیر می‌دهد و از کمال باز می‌دارد؛ به همین منظور شارع مقدس برای جلوگیری از سست شدن پایه‌های حکومت اسلامی و به منظور ایجاد امنیت فکری و اعتقادی برای افراد جامعه و جلوگیری از ایجاد تردید و شبهه در اعتقادات آنها و روی‌گردانی آنها از اسلام، مجازات‌هایی را برای مرتد در نظر گرفته تا اولا افراد با بینش و آگاهی کامل به دین اسلام روی آورند و ثانیا نتوانند به خاطر هوی و هوس نفسانی خود به اسلام پشت کنند و باعث وارد آمدن ضربه به نظام اسلامی شوند.
فصل چهارم
اتهام به خشونت طلبی با تمسک به جهاد و وجود مقررات خاص نسبت به اقلیت ها و نقد آن
بخش اول: جهاد
بخش دوم : اقلیت های غیر حاکم در جامعه اسلامی

بخش اول: جهاد

آیین نجات بخش اسلام که تمام قوانین و احکامش در جهت رشد، ترقى و تکامل مادى و معنویت بشریت است، و همیشه پیروانش را به حرکت به سوى کمال، سفارش اکید مى نماید، براى فرد و جامعه اى که با مانعى مواجه شوند، دستورى براى شکستن سد و برداشتن مانع ، وضع نموده است ، تا در روند تکاملى انسان وقفه اى پیش نیاید، و آن دستور «جهاد» و مبارزه بى امان با هر نیروی بازدارنده انسان از رشد و تکامل که هدف آفرینش ‍ است ، مى باشد.
زیرا تنها وسیله و پدیده اى که با کمک و توسل به آن مى توان جلو عوامل مزاحم فردى و اجتماعى را گرفت ، و از گسترش فساد و ستم جلوگیرى نمود، بیدادگران را سرکوب کرد، متجاوز را سر جایش نشاند، زنجیر بردگى را برید، حق و عدالت را برداشت و حقوق از دست رفته را باز گرفت «جهاد» است .
واژه جهاد از ریشه «جُهْد» به معنى توان، طاقت و کوشش و یا از ریشه «جَهْد» به معنى مشقّت و رنج، گرفته شده است. راغب مى گوید: «الْجَهادُ إسْتِفْراغُ الْوُسْعِ فى مُدافَعَهِالْعَدُوِّ»^[۳۲۱] جهاد نهایت کوشش در مقابله با دشمن است.
مهم‌ترین‌ مفهوم‌ اصطلاحی‌ این‌ واژه‌ در متون‌ دینی‌، همانند کاربرد عام‌ آن‌، گونه‌ای‌ خاص‌ از تلاش‌ است‌ یعنی‌ مبارزه‌ کردن‌ در راه‌ خدا با جان‌، مال‌ و دارایی‌های‌ دیگر خود در نبرد با کافران و یاغیان، با هدف‌ گسترش‌ و اعتلای اسلام و برپا داشتن شعائر یا دفاع‌ از آن. ^[۳۲۲]‌
جهاد از برترین اعمال و دری از درهای بهشت و از ارکان مهم اسلام است و در قرآن و احادیث برای جهاد و مجاهدان فضایل بسیاری ذکر شده است. آیات‌ متعددی‌ در بسیاری‌ از سوره‌های‌ مدنی‌، به‌ ویژه بقره ، انفال ، آل عمران ، توبه و احزاب، به‌ جهاد و مباحث‌ متعلق‌ به‌ آن‌ اختصاص‌ دارد.^[۳۲۳]همچنین روایات فراوانی از پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) درباره ی ‌اهمیت جهاد نقل شده است^[۳۲۴].
با توجه به آیاتی که در قرآن درباره جهاد بیان شده و روایاتی که از پیامبر(ص) و اهل بیت (ع) نیز در این زمینه مطرح شده عده ای از مخالفان اسلام و بخصوص مستشرقان مسیحی اشکال مى کنند که دین نباید به جنگ و خونریزى و ویرانگرى دعوت نماید، بلکه باید طرفدار صلح بوده براى هدایت مردم فقط به دعوت و بیان مسالمت آمیز اکتفا نماید. هر کس خواست آن را بپذیرد و هر کس نخواست آزاد باشد. امّا اسلام با تشریع جهاد مى خواهد با زور شمشیر و خونریزى براى خود، بین مردم جایى باز کرده و بر انسان ها حاکمیت پیدا کند و اصولًا تشکیل نیروى مسلّح و ارتش و پرداختن به ساز و برگ جنگ در شأن دین نبوده و با اساس دعوت به خدا نمى سازد.