۷/۳۹

۳۰۳۸۳

۹/۷۶%

۸۸۲

۵/۷۹

OECD

۲۷

۲۱۱۸۵

۵/۷%

۵/۸۵

۱/۱۱

NON-OPEC

۴/۴۶

۳۵۹۱۷

۶/۱۵%

۸/۱۷۸

۶/۱۳

FSU

۹/۱۳

۱۰۴۷۷

۶/۷%

۹/۸۶

۷/۲۲

Source : BP statiscal Review of world energy . 2004
آژانس بین المللی انرژی برآورد نموده است که ظرفیت تولید کشورهای عضو اوپک و علی الخصوص منطقه خاورمیانه و حوزه خلیج فارس از ۴/۲۲ میلیون بشکه در سال ۲۰۰۱ به ۵/۲۴ میلیون بشکه در سال ۲۰۰۵ و ۳۳ میلیون بشکه در سال ۲۰۲۰ و ۲/۴۵ میلیون بشکه در سال ۲۰۲۵ برسد .
بدین ترتیب بر اساس تخمین های بعمل آمده ، تولید کشورهای نفت خیز حوزه خلیج فارس بعنوان بزرگترین تولید کنندگان خاورمیانه ظرف مدت بیست و پنج سال باید به دو برابر افزایش پیدا کند و این بدین معناست که بخش اعظم رشد تقاضا برای مصرف آینده نفت باید از بازار خاورمیانه تامین شود . بر اساس آمار از مجموع ۴۵ میلیون بشکه افزایش تقاضا تا سال ۲۰۳۰ ، خاورمیانه باید ۴/۳۰ میلیون بشکه یعنی ۵/۶۷% از رشد تقاضا در این سالها را تامین نماید .

ادامه روند مصرف نفت در جهان حاکی از افزایش وابستگی جهان به نفت خاورمیانه است و هر چند بعضی از کارشناسان صنعت نفت اعتقاد دارند که انتظار از خاورمیانه برای افزایش سریع تولید نفت ، خارج از حد توان آن است و این منطقه با سرعتی به مراتب کمتر ، قادر خواهد بود ظرفیت تولید نفت را افزایش دهد و در این موضوع ، مشکلات داخلی کشورهای نفت خیز منطقه ، محدودیت جذب سرمایه های خارجی در بخش نفت ، بی ثباتی و نا آرامی منطقه تروریسم و افراط گرایی ، در گیریهای قومی و مذهبی و اعمال تحریمهای سیاسی ، مالی و اقتصادی آمریکا بر علیه بعضی از کشورهای منطقه ، از جمله عواملی هستند که افزایش سریع تولید نفت این منطقه را با چالش جدی روبرو و در هاله ای از ابهام قرار می دهند .تلاش ناموفق تعدادی از کشورهای منطقه خاورمیانه و حوزه خلیج فارس و عراق در سالهای اخیر برای افزایش تولید نیز از همین امر حکایت دارد.
امروزه پیش بینی های مطرح شده در باره رشد تقاضا و عرضه ، بویژه تولید مناطق نفت خیز از قطعیت کامل برخوردار نیست ، زیرا بطور مثال همانگونه که در خصوص مسائل جانبی مطرح شده در خلیج فارس و عراق بدان اشاره شد موانع مهمی در ثبات تولید و عرضه می باشند که تحقق پیش بینی های مطرح شده را با تردید جدی مواجه می نماید .
۶-۲ ) اهمیت نفت و جایگاه آن در تامین انرژی جهان
شاید به جرات بتوان اذعان کرد که مهمترین ویژگی خاورمیانه و کشورهای حوزه خلیج فارس و عراق در وجود منابع غنی نفت و انرژی در این منطقه است . تاثیر نفت خاورمیانه در صدور انرژی جهان غیر قابل انکار است ، زیرا منابع عظیمی از نفت و گاز در این محدوده جغرافیایی قرار دارد و با تشکیل کشورهای مستقل مشترک المنافع ، این منطقه از اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی بسیار بالایی بر خوردار گردیده است و بواسطه نیاز غیر قابل انکار کشورهای صنعتی و آمریکا به این کالای اقتصادی ، این اهمیت تشدید گردیده است . ایالات متحده آمریکا برای تامین انرژی و گردش کار صنعت و اقتصاد خود ملزم است که واردات انرژی و نفت را با پرداخت بهای جهانی نفت از این منطقه به انجام برساند . اقتصاد کشورهای صنعتی و علی الخصوص آمریکا بیشتر از آنکه به واردات انرژی از خاورمیانه و خلیج فارس وابسته باشد ، به سلامت اقتصاد جهانی و پایداری و ثبات آن وابسته است در نتیجه این کشورها با کنترل بازار انرژی در حقیقت بازارهای مصرف را نیز تحت کنترل خود در خواهند آورد .
یکی از مهمترین ویژگی های مشترک ژئوپلیتیکی کشورهای نفت خیز خاورمیانه ، عدم اتکای کامل آنها به تفکرات انسانی ملت هایشان است و این وابستگی شدید آنها به درآمدهای نفتی که از فروش نفت حاصل میگردد را مضاعف می نماید . در بین کشورهای صاحب منابع غنی نفت در خلیج فارس و خاورمیانه کشور عراق ، یکی از پر مساله ترین و پر تشنج ترین کشور و دارای حکومتی سرکوب گر بود ، همانگونه که در کنفرانسی در سال ۱۹۹۹ در واشنگتن دی سی بر موقعیت استراتژیک عراق به دلیلی دسترسی به منابع عظیم نفت ، تاکید گردیده بود ، عدم درک رهبری عراق از واژه امنیت از یک سو و تکیه بر ایدئولوژی حزب بعث از سوی دیگر این کشور را در یک موضع آفندی قرار داد که همواره امنیت خلیج فارس را تهدید می کرد و همین امر در نهایت منجر به نا آرامی و بی ثباتی در عرضه نفت در حوزه خلیج فارس گردید . تفکرات رژیم حاکم بر عراق و جنگ افروزی در منطقه و حادثه ۱۱ سپتامبر ، بهانه مناسبی برای آمریکا فراهم آورد تا در جهت نیل به اهداف استراتژیک خود و تامین امنیت انرژی حضور گسترده در عراق و خلیج فارس داشته باشد رویدادهای سال های ۱۹۷۰تا ۱۹۹۰ بر نقش نفت و انرژی در کشورهای درحال توسعه و صنعتی تاثیری پر رنگ داشت البته این واقعیت با شوک نفتی سال ۱۹۷۳ که در پی وقوع جنگ اعراب و اسرائیل و تحریم نفتی کشورهای عربی بر علیه اسرائیل و حامیان او صورت گرفت تا حدود زیادی به درک این واقعیت که تامین انرژی جهان و خطوط انتقال آن ، دارای اهمیت ویژه ای است ، افزود و این مساله را که قطع واردات نفت ممکن است حتی بر بخشهای دفاعی هم آسیب های جدی وارد آورد را روشن نمود .نفت وانرژی در نظام بین الملل کنونی عاملی بسیار مهم در میزان قدرت کشورها محسوب می شود و مقام و مرتبه دولتها را در خصوص تملک و یا نحوه دسترسی به منابع آن در موازنه بین المللی قدرت ، مشخص می سازد که دراین رابطه یک وجه از حمله آمریکا به عراق را باید در برقراری امنیت همه جانبه در محدوده جهان دانست که نفت بعنوان یکی از عوامل مهم در تحقق این هدف بوده است . (سیف ، اله مراد ، ۱۳۸۵ :۱۵)
۷-۲) وابستگی آمریکا به نفت از گذشته تا آینده
تامین نفت و انرژی در کشورهای توسعه یافته و صنعتی ، هزینه های سنگینی معادل میلیاردها دلار را سالیانه بر اقتصاد این کشورها تحمیل می کند و نگرانی در خصوص نبود یا کمبود انرژی برای مراکز صنعتی باعث شده است که کشورهای دارنده منابع نفت ، پس جنگ جهانی دوم ، همواره هدف آماج حملات سیاسی ، اقتصادی و نظامی کشورهای مصرف کننده صنعتی باشند ، در نتیجه هر زمانی که یکی از کشورهای دارنده منابع ، روند جهانی شدن اقتصاد یا امنیت عرضه انرژی را مختل نماید و یا باعث ایجاد مانع در تامین انرژی کشورهای پیشرفته صنعتی گردد ، با برخوردهای سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی روبرو می شود .
نتایج یک مطالعه که زیر نظر وزارت انرژی ایالات متحده انجام گرفته ، حاکی از آن است که هزینه وابستگی این کشور به نفت در خلال سه دهه گذشته در حدود چهار تا پانزده تریلیون دلار بوده است ، در واقع این بدان معنی است که به طور متوسط اقتصاد آمریکا حداقل سالانه ۱۳۵ میلیارد دلار به دلیل اتکای اقتصاد خود به نفت از دست می دهد که حتی اگر این رقم ده میلیارد دلار در سال هم باشد پول بسیار هنگفتی است .درصد قابل توجهی از منابع تامین کننده انرژی و به خصوص نفت ایالات متحده در خارج از این کشور قرار دارد ، از جمله هزینه های وابستگی نفت تاثیر پذیری اقتصاد آمریکا از نوسانات قیمت نفت است و نوسانات و افزایش قیمت نفت به عنوان یک عامل مهم در تولید ، توان اقتصادی این کشور را کاهش می دهد .
وابستگی به نفت وارداتی باعث آسییب پذیری ایالات متحده در سه شوک نفتی گردید و بعد از وقوع جنگ بین اعراب و اسرائیل به علت حمایت گسرده ایالات متحده از اسرائیل و تحریم فروش نفت اعراب به این کشور شد . وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۸-۱۹۷۹ باعث کاهش عرضه نفت گردید و در نهایت در دوره اشغال کویت توسط عراق در سال ۱۹۹۰ که باعث قطع نفت این دو کشور از بازارهای جهانی شد آسیب جدی به اقتصاد کشورهای صنعتی وارد آورد . مطالعه در خصوص شوکهای نفتی و آسیب های اقتصادی صورت گرفته نشان می دهد که افزایش میزان بیکاری و کاهش رشد اقتصادی و تولید ناخالص ملی از آثار برجسته این شوکها بوده است .
اما با فرا رسیدن قرن بیست و یکم ایالات متحده با شدیدترین کمبود نفت از زمان بحران عمده نفتی در دهه هفتاد به این سو روبرو گردیده است و در عصر حاضر وابستگی نفتی به واردات این محصول به بالاترین حد خود در طول تاریخ این کشور رسیده و در حال رشد می باشد . واردات نفت ایالات متحده از حدود چهار ملیون بشکه در روز در سال ۱۹۷۳ به بیش از ۵/۱۱ ملیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۰ رسیده است که حدود ۶۰% کل تقاضای نفت آمریکا از واردات تامین شده است . در دو دهه آینده نیز فاصله بین تولید و مصرف در آمریکا بیشتر خواهد شد و در حالی که مصرف کنندگان نفت وا نرژی در حال افزایش می باشند ، تولید نفت این کشور رو به کاهش است و باید کسری موجودی را با واردات جبران نماید . در واقع نبود توازن میان عرضه و تقاضای انرژی ، اقتصاد آمریکا را دچار بحران کرده و این کشور را با کمبود جدی انرژی روبرو خواهد ساخت . به نحوی که طبق پیش بینی های انجام شده توسط وزارت انرژی این کشور ، آمریکا تا سال ۲۰۲۵ حدود ۷۵% از کل نیاز نفتی خود را از خارج از این کشور بایستی تامین کند و این در حالی است که گذشته از منابع نفتی ایالات متحده ، منابع نفتی شمال اروپا و خلیج گینه و بسیاری از منابع شناخته شده فعلی در دسترس ایالات متحده در آینده نزدیک به پایان خواهد رسید و در این میان منابع نفتی خلیج فارس جایگاهی ویژه خواهند یافت از این رو هر قدرتی که این منابع را تحت اختیار و کننترل خود در آورد بر اقتصاد جهان چیره خواهد شد . سلطه ایالات متحده بر منابع نفتی عراق و خلیح فارس نه تنها کشورهای تولید کننده نفت به ویژه اعضای اوپک ، بلکه سایر کشورهای مصرف کننده نفت را نیز تهدید می کند . هنگامی که واشنگتن قصد خود را در حمله به عراق آشکار کرد بیشترین مخالفت ها از جانب کشورهایی صورت گرفت که از مصرف کنندگان بزرگ نفت بودند ، کشورهایی چون فرانسه ، آلمان ، چین و … این موضوع بیش از هر چیز گویای نگرانی این کشورها از چنگ اندازی ایالات متحده بر منابع نفت عراق بود .
بنابر این وابستگی اقتصادی آمریکا و همچنین آسیای جنوب شرقی و چین و اروپا به منابع نفتی خلیج فارس در هزاره سوم افزایش خواهد یافت و تعجب آور نیست که تمام این قدرتها در صدد تثبیت روابط اقتصادی و استراتژیک خود با کشورهای منطقه خلیج فارس هستند و در این میان ایالات متحده نیز برای رسیدن به اهداف خود از ابزارهای نظامی گری ، تفرقه افکنی و حمایت از گروه های تروریستی و حمایت آشکار و پنهان از داعش ، استفاده می نماید . امروزه کشورهای بلوک غرب به ویژه آمریکا ، منطقه خلیج فارس را شاهرگ حیاتی خود می دانند تا جایی که برژینسکی که از طراحان اصلی سیاست خارجی و مشاور امنیت ملی دولت کارتر در کتاب خود بنام “قدرت و اصول” می نویسد که “ بر مبنای این سیاست ، امنیت ملی آمریکا با امنیت سه منطقه حساس و استراتژیک جهان ، یعنی اروپای غربی ، خاور دور و خاورمیانه (خلیج فارس)به هم پیوند خورده است .”
منابع تامین کننده نفت در سده بیست و یکم ابزار مهمی برای چانه زنی به شمار می آیند و ایالات متحده یا هرکشوری که بر این منابع تسلط پیدا کند این توان را خواهد داشت که در روابط خود با دیگر واحدهای سیاسی از اهرم انرژی بهره برداری کند . اگر آمریکا سلطه خود را بر این منابع تثبیت کند ، در ساختار تقسیم کار اقتصاد بر پایه وابستگی متقابل ، جایگاه مهمی به دست خواهد آورد ، به همین دلیل رقابت برای سلطه بر این منابع در دورانی که نفت بعنوان مهمترین ماده انرژی ساز مطرح شده ، جریان داشته و همچنان ادامه خواهد داشت و در این میان نفت خاورمیانه و منجمله عراق در دهه های آینده می تواند ارزش حیاتی برای کشورهای صنعتی و در راس آنها آمریکا داشته باشد .
۸-۲ ) اهمیت نفت خاورمیانه و عراق برای آمریکا

معنوی و دیوان حافظ
فصل چهارم :
بررسی تطبیقی توکل و رضا در مثنوی معنوی و دیوان حافظ
۴-۱- مقام توکل در مثنوی معنوی
در دوران متأخر مولوی ، اگرچه حکایاتی در معنی توکّل به معنای اسباب و جهد دارد ، (مولوی، ۱۳۸۳ ، دفتر سوم ، ابیات ۲۵۲۵-۲۵۱۵ و دفتر پنجم ، ابیات ۲۴۱۸-۲۴۰۱ ) در مواضعی از مثنوی همین نظر را تأیید کرده و توکل را همان نفی رؤیت اسباب دانسته است ، و الاّ هر کسی به نحو طبیعی باید برای رفع نیازهای خود به اسبابی که خداوند در این عالم قرار داده است متوسّل شود ؛ امّا البته باید بداند که کارآیی اسباب به معنی عزل مسبب الأسباب نیست. همین ابزار و آلات و اعضا و جوارحی که خداوند برای انسان قرار داده است ، بی زبان ، مراد او را در استفاده از آن ها بیان می دارد :

پای داری ، چـون کنی خود را تو لنگ دست داری ، چون کنی پنهان تو چنگ؟
خواجه چون بیلـی به دســت بنده داد بــی زبان مــعلوم شــد او را مــراد
دست ، همچون بیل اشارت های اوست آخــر اندیشــی عــبارت های اوست
(مولوی،۱۳۸۳ ، دفتر اول ، ابیات ۹۳۳-۹۳۱)
امّا البته اگرچه اغلب نیازهای انسان با توسل به همین اسباب دنیوی مرتفع می شود ، مولوی بر اساس اعتقادات کلام اشعری ، این نکته را نیز متذکر می شود که قدرت حق ، از برگرداندن جریان اسباب ، ناتوان نیست و هرگاه بخواهد می تواند اثر اسباب را محو سازد. وی معجزات انبیا (ع) را دلیلی بر اثبات این معنی می داند :
سنّتی بنــهاد و اسـبــاب و طــرق طالبــان را زیــرِ ایــن ازرق تُتُق
بیشــتر احــوال بـــر سنّــت رود گاه ، قــدرت خــارق سنّت شود
سنّــت و عـــادت نهـــاده با مزه بازکرده خــرق عـــادت معجزه
بی سبب گر عز به ما موصول نیست قدرت از عزل سبب معزول نیسـت
ای گرفـــتار سبـب بـیرون مـپـر لیــک عــزل آن مسبّب ظن مــبر
هر چـه خواهـد آن مســبّب آورد قدرتِ مــطلق ، سـبب هـا بردرد
لیک اغلب بر سبــب راند نــفـاذ تا بـدانـد طالبــی جــستن مـراد
(مولوی، دفتر پنجم ، ابیات ۱۵۴۹-۱۵۴۳)
۴-۱-۱- ترجیح توکل بر جهد
مولوی در باب توکّل در دو موضع از مثنوی بطور مفصل به بحث توکل پرداخته و در باقی مواضع به اجمال از آن گذشته است. دو بحث مفصل مولوی در باب توکل ، در صورت و محتوا قریب الافق است. نخست در دفتر اول بیت (۹۰۸) به بعد گفت و گویی میان شیر و نخچیران ترتیب می دهد و باریک ترین نکات را به نحو هنرمندانه ای از زبان حیوانات بیان می دارد. چیرگی و شیوایی بیان مولوی در این بحث ، حقّاً که اعجاب انگیز است. دوم در دفتر پنجم بیت (۲۳۸۰) به بعد که گفت و گویی میان خر و روباه بر می سازد و دقایق شگفت انگیزی در باب توکل و نسبتِ آن با سعی و تلاش بنده از زبان آن دو حیوان بازگو می کند. نظر کلّی مولوی در باب توکل این است که سعی بنده چون در طولِ مشیت الهی است معارض با توکل نیست. (با توکّل زانوی اشتر ببند) مولوی بحث سازگاری یا عدم سازگاری توکل با سعی را در اثنای گفت و گوی شیر و نخچیران آورده است. «شیر» در آن حکایت نماد کسانی است که سعی و تلاش را معارض توکل نمی دانند و «نخچیران» نماد کسانی است که هر گونه سعی و کوشش بنده را منافی توکل می شمرند.
جمله گفتند ای حکیـــم بـاخبـر الحذر دع لیس یغنی عن قَــدَر
در حذر شوریدن شور و شر است رو توکل کن ، توکّل بهتر است
با قضا پنجه مزن ای تـند و تیــز تا نگیرد هم قضا بر تـــو ستیز
مرده باید بود پیشِ حکـم حــق تا نیایــد زخــم از رب الفلق
(مولوی،۱۳۸۳ ، دفتر اول ، ابیات۹۱۱-۹۰۸)
استدلال نخچیران در برابر شیر که با تکیه بر توکّلِ جبرگرایانه همراه شده است ناظر به تقابل فعل مخلوق با حکم تقدیر است ، و اهل حکمت و معرفت بر این امر واقف اند که در این تقابل آن که مغلوب است مخلوق است و آن که غالبست تقدیر. چرا که تقدیر الهی از علم الهی ، علم الهی از اراده الهی و اراده الهی از قدرت الهی ناشی می شود و احدی را یارای تقابل با قدرت حق نیست. پس توکل کردن در این جا مقامی است مرادف با تسلیم در برابر تقدیر و این که این تسلیم تؤام با بینش عرفانی و مختارانه باشد و یا تؤام با بینشی بدبینانه و از روی اضطرار و ناچاری ، به کیفیت سلوکِ سالک در طریق حق تعالی بستگی دارد. و این تسلیم در برابر تقدیر انسان را به مرتبه فنای کلی که مقامی شریف و والاست و مرده بودن اشارتی بدان است واصل می گرداند.
قوم گفتندش که کسب از ضعف قلـب لقـمه تـزویــر دان بـر قــدر حــلـق
نیسـت کــسبی از توکــل خــوبتـر نیست از تسلــیم خــود محـبـوب تـر
پس گــریـزنـد از بــلا ســوی بـلا بس جــهنـد از مـار ســـوی اژدهــا
حیله کرد انسان و حیلــه اش دام بـود آنک جـان پنداشـت خـون آشـام بـود
در ببست و دشمن انــدر خــانه بـود حــیلـه فرعـــون زیــن افـسانه بـود
صد هزاران طفل کشت آن کیــنه کش وآنک او مـی جـسـت انـدر خانـه اش
دیده ما چون بسی عــلّـت دروســت رو فـنا کـن دیدِ خـود در دیدِ دوسـت
دیــدِ ما را دیــدِ او نــعم العــوض یابـی انـــدر دیــد او کــلّ غــرض
طفــل تا گیــرا و تا پــویــا نبــود مـرکــبـش جــز گــردن بابا نبـــود
چون فضولی گشت و دست و پا نمود در عـنا افــتاد و در کــور و کـــبود
جان های خلـق پیش از دســت و پا مـی پریـدنــد از وفــا انـدر صــفـا
چون به امــر اهبــطوا بندی شــدند حبس خشم و حرص و خرسندی شدند
ما عیال حضــرتــیم و شیــرخــواه گــفـت الخــلــق عیــالٌ لــلالــه
آنــک او از آســمــان باران دهــد هــم تــواند کــو ز رحمت نان دهد
(مولوی،۱۳۸۳ ، دفتر اول : ابیات ۹۲۸-۹۱۵)
نخچیران رها کردن توکل و رفتن پی کسب و کار را ، ناشی از ضعف ایمان می دانند نیکلسون معتقد است ضعف و سستی ایمان ، مردان را به اعمال ناشی از انگیزه های خودپرستی می کشاند. هر اندازه خودپرستی و انانیتِ آنان بیشتر باشد ، اعمال آنان باطل تر و ریاکارانه تر است.( نیکلسون ، ۱۳۷۴ ، ج۱ ، ص۱۶۲) نخچیران معتقدند که کسب و تلاشی بهتر از توکل نیست ، زیرا هیچ چیزی محبوب تر از تسلیم شدن در برابر تقدیر خدا نیست. از نظر این جماعت رفتن در پی اسباب دنیوی و غفلت از توکّل ، در حقیقت گریختن از بلایی به بلایی دیگر ، فرار از مار و رفتن در دهان اژدهاست. در اثنای گفت و گوی نخچیران مولوی که راوی داستان است رشته کلام را در دست گرفته و بر اعتقاد و باور نخچیران صحّه گذاشته و به ناکام ماندن حیله فرعون در برابر موسی که در حقیقت نوعی جهد و کوشش است پرداخته و می گوید : انسان برای وصول به مقصود ، حیله ها بکار می برد و تدبیرها می اندیشد ، غافل از این که همین حیله ها و تدبیرها ، دامِ راهِ او می شوند. برای مثال انسان درها را به رویِ مردم می بندد تا از گزندِ دشمنِ خود دور بماند در حالی که دشمن در خانه او ساکن است. حیله فرعون نیز از همین سنخ بود. او نیز درها را بست در حالی که دشمن او یعنی حضرت موسی(ع) در خانه اش رشد می کرد و می بالید تا به موقع ، اساس حکومت وی را به بادِ فنا دهد.فرعون کینه توز صدها هزار کودک را کشت ، ولی آن کس که به دنبالش بود در خانه اش سالم بسر می برد. ابیات ۹۱۹ و ۹۲۰ ناظر به آیات ۸-۴ سوره قصص می باشند.(زمانی،۱۳۹۲،ج۱،صص۳۱۹-۳۱۸) این ابیات همگی ناظر به جنبه های منفی جهد و تلاش اند امّا هرگاه جهد و ریاضت بنده در راستای تبدیل رذایل به فضائل و فنای اراده خویش در اراده حق تعالی باشد ، آن گاه این جهد نه تنها منافی توکل نیست که تکمیل کننده آن هم بشمار می آید.
بیت ۹۲۱ اشعار می دارد که اگر آدمی به خود متکی شود و حقیقت حاکم بر جهان را نادیده انگارد در داوری های خود بر خطا می رود. بنابراین آن دسته از صوفیه که توکّل را ملازمِ ترکِ تدبیر و سعیِ آدمی دانسته اند بر این باور رفته اند که اگر آدمی امور را به خدا واننهد و تسلیم او نشود به سعادت نرسد ، زیرا او خود نمی تواند خیر حقیقی را تمییز دهد.( همان : ۳۱۹) نظر مولوی این است که آفات ناشی از جهد در حقیقت آفات ناشی از اعتقاد سوء و خودبیانه آدمی است ، لذا هرگاه این اعتقاد تصحیح شود و جهد آدمی بر پایه این اعتقاد صحیح شکل گیرد ، نتیجه ناشی از این جهد محققاً نتیجه ای مطلوب و نیکو خواهد بود.
مولوی در بیت ۹۲۲ اظهار می دارد که اگر دیدِ خود را در دیدِ حضرت حق محو و فانی کنیم و به جایش دیدِ او را به دست آریم این کار ، پر فایده ترین داد و ستد است ، زیرا در دیدِ حضرتِ حق ، همه مطلوب ها و مقصودها حاصل آید. (زمانی،۱۳۹۲،ج۱،ص ۳۱۹) صوفیه برای اتّحاد دو مقوله کسب و توکل بحث فنا را که در حقیقت واسطه العقد بین این دو است پیش کشیده اند و معتقدند که ریاضت و کسبی که برای وصول به مقام فنا صورت می گیرد به هیچ رو با روح توکل در تعارض و تقابل نیست بلکه توکل حقیقی توکل تؤام با کسب و ریاضت است و الا توکّل بدون ریاضت و جهد بسان تفکرات سالکان جبری مسلک است که آنان را به وادی ترک فرایض و نوافل می کشاند.
بیت ۹۲۳ تمثیلی است برای تبیین این مطلب که هر کس از جهد و تلاش و تدبیر شخصی خود دست کشد و توکل پیشه کند از رنج و تشویش عمل بیآساید. این ابیات که از زبان نخجیران گفته آمده مبیّنِ عقیده آن دسته از صوفیه است که توکل را با سعی بشری منافی می دانند. اما مولوی این نظر را نمی پذیرد. (زمانی،۱۳۹۲،ج۱،صص۳۱۹-۳۱۸) تنافی توکل با جهد از منظر بعض صوفیان در حقیقت کاشف از این مطلب است که شخص جهد کننده یک سری افعال از خود خلق می کند که این افعال با اقتضاداتِ مقام توکل در تعارض است. لذا شخص سالک نمی تواند هم اهل ریاضت باشد و هم اهل توکل ، این دو مانعه الجمعند امّا مولوی با پیش کشیدن بحث فنای افعالی شخص مرتاض و ارتباط و اتصال آن با مقام توکل به رفع و دفع این تضاد و تعارض می پردازد.
در بیت ۹۲۵ مولوی به تجرّد و روحانیت محض ارواح آدمیان در ملکوت و عروجشان از مرتبه وفا به مرتبه صفا پرداخته است که این مثال هم در اثباتِ توکل بی سعیِ بشر بر توکل با سعیِ بشر است. یعنی مولوی باور آن دسته از صوفیه را که می گویند توکل منافیِ سعیِ بشر است بیان می دارد. ارواح آدمیان تا وقتی که در عالم مجردات و فوق الاسباب زندگی می کردند هیچ رنج و تشویشی نداشتند ، امّا همین که به جهان اسباب هبوط کردند اوصاف متضاد از حرص و قناعت بر آن ها غالب آمد و قهراً تردّد میان اوصافِ متضاد ، روح آدمی را جریحه دار می کند. پس هرگاه سالک بر مقتضیات جسمانی غالب آید و همه چیز را بی هیچ سعی و عملی به حضرتِ وهّاب وانهد همچون روح های پاک ، برآساید. (زمانی،۱۳۹۲،ج۱،ص ۲۰) نظر این دسته از صوفیه در تعارض کسب با توکل بر این پایه استوارست که توکل امری ملکوتی و جهد و کسب امری ملکی است لذا ارواح آدمیان در عالم ملکوت با روح توکل نهایت ِسنخیت معنوی را داشته اند ، امّا با نفخِ روح در کالبد و آمدن آدمی به نشئه ملک و طبیعت ، کالبد جسمانی و عوارض و آثار ناشی از آن بین روح انسان و روح توکل فاصله انداخته است.
در بیت ۹۲۶ سخن از مقیّد و محبوس شدن ارواح در کالبدهای جسمانی به واسطه خطاب قُدسی قلنا اهبطوا منها جمیعا فامّا یأتینَّکُم منِّی هُدیً فمن تبع هُدایَ فلا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون می باشد. که این هبوط عوارضی چون خشم و آز و قناعت را به همراه داشته است.مولوی از این آیه فقط اقتباس لفظی کرده است تا بگوید که روح های مجرّدِ آدمیان ، پیش از هبوط به عالمِ جسمانی و کالبدِ عنصری در مرتبه الهی و صقع ربوبی بوده اند. و این نظر با قاعده جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء عده ای از حکما از جمله ملاصدرا و حاج ملاهادی سبزواری در نمی سازد. مولوی در مثنوی به کرّات بدین باور تصریح کرده است.
بحث نیازمندی و احتیاج خلق به حق تعالی که با تحت عنوان کلی عیال الله بودن خلق مطرح گردیده ناظر به اثبات توکل و نفی جهد است زیرا توکل حقیقی با احتیاج و افتقار در پیشگاه حق تعالی تحقق می یابد و در نقطه مقابل آن توکل تؤام با غنای از حق ، در حقیقت به تمرّد و عصیان از حق تعالی و اوامر او می انجامد.

میزان نیرو
جهت نیرو(شعاعی یا محوری)
خود میزانی
سرعت
دقت
صدا
صلبیت(یعنی عدم تغییر پلاستیک)
حرکت محوری: هرگاه شفت در معرض حرارت توربین بخار باشد به لحاظ انبساط طولی از رولربرینگ استفاده می شود.
مونتاژ و دمونتاژ: مونتاژ و دمونتاژ بلبرینگهای مخروطی٬ سوزنی٬ کف گرد ساده٬ کف گرد شیار عمیق، تماس زاویه ای و بشکه ای مشکل است.
۱-۶-۲- علل تعویض رولربیرینگ ها
خستگی
سایش به علت نفوذ گرد و غبار
شکستن قفسه
تغییر شکل
۱-۶-۳- اندازه ها
رولر بیرینگ ها با شماره های استاندارد مشخص می شوند,به عنوان مثال برای بلبرینگ شیار عمیق ۶۲۰۵ دو رقم سمت چپ نشان دهنده ی نوع رو لربیرینگ و اندازه ی آن است.

در محدوده ی قطر داخلی بین ۲۰ میلی متر و ۴۸۰ میلی متر اگر دو رقم سمت راست را در ۵ ضرب کنیم قطر حلقه داخل شفت بدست می آید.
۱-۶-۴- اندازه اصلی یک رولربیرینگ

• • عرض رولر بیرینگ

• • قطر خارجی

• • قطر داخلی

در رولر بیرینگ۶۲۰۵z یک طرف رولر بیرینگ در پوش دارد.
در رولربیرینگ۲ ۶۲۰۵ z دو طرف رولر بیرینگ درپوش دارد.
دررولربیرینگ۶۲۰۵ R_s یک طرف رولر بیرینگ کاسه نمد دارد.
در رولربیرینگ۲ ۶۲۰۵ R_s دو طرف رولر بیرینگ کاسه نمد دارد.
دررولر بیرینگ خارجی۶۲۰۵w یک شیار برای خارج­سازی شده است[۳].
۱-۷- انتخاب نوع بلبرینگ
هر کدام از بیرینگ ها برای منظور خاصی طراحی می شود و به همین دلیل کاربرد ویژه ای دارد. برای نمونه بلبرینگ های شیار عمیق قادر به تحمل بارهای نیمه سنگین شعاعی و بارهای محوری هستند. اصطکاک در این نوع بلبرینگ­ها کم و امکان تولید آنها با دقت زیاد وجود دارد، لذا از آنها در موتورهای الکتریکی کوچک و متوسط استفاده می شود. رولربرینگ­های بشکه­ای قادر به تحمل بارهای سنگین بوده و دارای خاصیت خود تنظیمی هستند. این ویژگی آنها را برای کاربردهای سنگین مهندسی که بارها بزرگ و باعث ناهمراستایی شافت می شود، مناسب می سازد.

• • فضای موجود

در بیشتر موارد، یکی از ابعاد اصلی برینگ در طراحی ماشین (معمولاً قطر داخلی) معین شده است. بر همین اساس اندازه­ های بیرینگ همواره استاندارد است. در شافت­های کم قطر از تمامی بیرینگ ها می­توان استفاده کرد که متداول­ترین نوع آنها بلبرینگ­های شیار عمیق است. رولربرینگ های سوزنی نیز در اینگونه موارد مناسب هستند. در شافت­های قطور رولربرینگ­های استوانه­ای، مخروطی و بشکه­ای مناسب هستند. بلبرینگ­های شیار عمیق در اینگونه موارد هم کاربرد دارند. در مواردی که فضای شعاعی محدود باشد، از بیرینگ های با ضخامت کم باید استفاده نمود، نظیر رولربرینگ های سوزنی بدون حلقه داخلی و بیرونی و نیز رولربرینگ های سوزنی با پوسته کشیده شده است. گروه خاصی از بلبرینگ های شیار عمیق و تماس زاویه ای، رولبرینگ های استوانه ای و بشکه ای نیز در اینگونه موارد کاربرد دارند. وقتی محدودیت فضای محوری داشته باشیم گروه خاصی از رولبرینگ های استوانه ای و بلبرینگ های شیار عمیق در مورد بارهای مرکب شعاعی و محوری بکار می روند. اگر در این حالت فقط بار محوری داشته باشیم از رولبرینگ سوزنی کف گرد، رولبرینگ های استوانه­ای کف گرد و بلبرینگ های کف گرد می توان استفاده نمود.
۱-۸- نظریه جدید در مورد طول عمر بلبرینگ
تحقیقات پیشرفته و تجربیات عملی نشان داده اند که اگر بیرینگ تحت شرایط معینی کار کند می تواند طول عمری به مراتب بیشتر از آنچه از فرمولها به دست می آید داشته باشد. طبق این تئوری، مفهوم بار خستگی^[۵] در نظر گرفته شده و این مقدار باری است که اگر بیرینگ تحت مقادیری کمتر از آن قرار می گیرد، دچار خستگی نمی شود. مقدار بار خستگی در جداول مشخصات بیرینگ ها را، با علامت Pu برای هر بیرینگ نشان می دهند. خستگی در بیرینگ از اعمال تناوبی بار حاصل می شود.
هر جزء غلتشی در بیرینگی که با سرعت دورانی خاصی در حال چرخش است در هر ثانیه چندین بار در معرض اعمال بار قرار گرفته و سپس رها می شود.
این نوع اعمال بار باعث خستگی بیرینگ و نهایتاً از کارافتادگی زودرس آن می شود. حتی اگر از قدرت تحمل بار بیرینگ نیز کمتر باشد.
۱-۹- ظرفیت تحمل بار و طول عمر
اندازه یک بیرینگ براساس ظرفیت تحمل بار بیرینگ با در نظر گرفتن مقدار بار و طول عمر مورد انتظار با ضریب اطمینان خاص انتخاب می شود.
باری که بر بیرینگ وارد می شود ممکن است به صورت دینامیکی یا استاتیکی باشد. معمولاً در جداول بیرینگها این دو بار با نامهای نرخ بار دینامیکی^[۶] و نرخ بار استاتیکی^[۷] درج می شوند. همانگونه که از نام آنها پیداست مقادیر درج شده در جداول فقط یک مقدار پیشنهادی است که بسته به طول عمر مورد انتظار از بلبرینگ می توان بارهای مورد بحث را کم و زیاد کرد.
دامنه کاربرد بلبرینگ های شیار عمیق وسیع می باشد، زیرا طراحی آنها ساده، غیر قابل تفکیک و با قدرت کارکرددر سرعت های زیاد است. این نوع بیرینگ ها در چند نوع یک ردیفه، دو ردیفه و یک ردیفه با شیار ساچمه خور تولید می شوند.
این بلبربنگ دارای شیار ساچمه عمیق و یکپارچه بوده و ساچمه و شیار در آن مطاقبت هندسی کاملی داشته، بطوریکه علاوه بر تحمل بار شعاعی، بار محوری را نیز از هر دو طرف تحمل می کنند .متداولترین اندازه های بیرینگهای مورد بحث با کاسه نمد فلزی و لاستیکی نیز تولید می شود. آن دسته از این نوع بیرینگ ها که در دو طرف خود، کاسه نمد دارند با گریس نیز پر شده اند، به همین دلیل نباید آنها را جهت جا زدن گرم نمود و یا شست. مقدار گریس داخل بیرینگ معمولاً ۲۵ الی ۳۵ درصد فضای داخل بیرینگ است. کاسه نمدهای فلزی معمولاً با پسوند Z )یک طرف) و ۲Z )دو طرف بلبرینگ) مشخص می شوند. این نوع کاسه نمدها با حلقه داخلی بیرینگ فاصله داشته و اصولاً وقتی باید مورد استفاده قرار گیرند که حلقه های داخلی بچرخد. در صورت چرخش حلقه بیرونی امکان نشت گریس وجود دارد. نوع دیگری کاسه نمد با اصطکاک تولیدی کم^[۸] وجود دارد به طوریکه سرعت بیرینگ می تواند همپایه سرعت آن با کاسه نمد فلزی باشد. این نوع کاسه نمد با پسوند ZR مشخص شده و شامل یک لاستیک مصنوعی است که با یک واشر فلزی تقویت شده است. فاصله این کاسه نمد با حلقه داخلی بسیار ناچیز بوده، بطوریکه خاصیت آب بندی را به نحو مطلوبی بالا می برد. محدوده دمایی کارکرد این نوع کاسه نمد -۴۰°C الی +۱۲۰°C است. کاسه نمد لاستیکی شامل یک لاستیک مصنوعی با یک واشر فلزی بوده و با حلقه داخلی در تماس است و در دمای -۴۰°C الی +۱۲۰°C کارکرد دارد. سرعت بیرینگ با این نوع کاسه نمدها افت می کند.
نوع تولید شده دیگر آنها با جای خار^[۹] است که با قرار دادن یک خار در آن می توان بیرینگ را از لحاظ محوری با صرفه جویی در مقدار فضای اشتغالی محکم کرد. خار به همراه جای خار با پسوند NRدر جلوی شماره بیرینگ مشخص می شوند. نوع دیگر برای مواقعی است که میزان صدای تولید شده توسط بیرینگ، نظیر لوازم خانگی اهمیت دارد با پسوند QE5  مشخص می شود.
این بیرینگ دارای دو ردیف ساچمه با یک حلقه بیرونی مشترک است که شیار ساچمه در آن بصورت منحنی بوده و  این باعث ایجاد خاصیت خود تنظیمی بلبرینگ در مواقع انحراف و ناهمراستایی شافت می شود. در صورتیکه قدرت تحمل بار این نوع بلبرینگ کافی نباشد، می توان از رولبرینگ های بشکه ای^[۱۰] که دارای خاصیتی مشابه هستند استفاده نمود.

البته باید بیان نمود که اصل برائت کیفری ریشه در اصل عملی استصحاب (یکی از اصول عملیه معروف در علم اصول فقه) دارد، زیرا با ورود اتهام به متهم اصل استصحاب عدمی به کمک وی شتافته و او را از انتساب ارتکاب جرم مبرا می سازد. به عبارت دیگر اصل بائت یک اصل عقلی است که ازعدالت حقوقی ناشی می شود. به این معنا که چون در بسیاری از دعاوی کیفری، فصل خصومت و احقاق حق جز از طریق عدالت رسمی امکان پذیر نیست، این عدالت اقتضا می کند در مواردی که شخصی در معرض تهمت قرار گرفته و متهم می شد، بی گناهی وی جز در صورت ارائه دلیل قانع کننده استمرار یابد. بنابراین تا وقتی که تعقیب کننده نتواند ارتکاب فعل مجرمانه و سوء نیت متهم را اثبات نماید، عدم ارتکاب فعل مجرمانه و عدم سوء نیت وی استصحاب می شود (شمس ناتری۱۳۹۰، ۲۸۷).

در خصوص مغایرت داشتن بازداشت موقت با این اصل برخی بیان نموده اند که رعایت حقوق و آزادی های متهم هر دو از آثار بارز فرض برائت است (آشوری۱۳۷۶، ۱۳۳). متهم باید از همه امکانات موجود قانونی از قبیل حق داشتن وکیل، حق استفاده از مترجم و نیز مراجعه شهودی که می توانند به نفع او شهادت دهند جهت رفع اتهام وارد برخود استفاده کند. اکنون به وضوح مبرهن است متهمی که در زندان به سر می برد، همانند متهمی که آزادی او سلب نشده قادر به تمهید دفاعیات خود نیست؛ انتخاب وکیل مدافع ممکن است با مشکلات و محظورات فراوانی مواجه شود و قطع تماس با محیط خارج «تساوی سلاح ها» را در ارتباط با دادستان به ویژه آنگاه که بازداشت به دستور دادستان صورت گرفته باشد یا شاکی خصوصی که از امکانات لازم برخوردار هستند به مخاطره اندازد. بدین ترتیب لازمه تامین حقوق دفاعی متهم و رعایت فرض برائت تضمین آزادی او در مرحله تحقیقات مقدماتی است (آشوری۱۳۸۸، ۲۰۸: ۲).
از جهت دیگر بازداشت موقت سبب می گردد که متهمی که هنوز مجرمیت او به اثبات نرسیده و در پناه اصل برائت قرار دارد، قبل از صدور حکم محکومیت ، در شرایطی قرار گیرد (سلب آزادی) که در صورت احراز مجرمیت و صدور حکم به مجازات ، در آن شرایط قرار خواهد گرفت (زندان). بدین ترتیب سلب آزادی متهم که ممکن است نتیجه محکومیت وی باشد در مرحله ای قبل از ثبوت مجرمیت او بر خلاف اصل برائت به شمار می رود (خالقی۱۳۹۰، ۲۱۸).
در همین زمینه بیان شده است که غیر از قرار بازداشت موقت که ماهیت مجازاتی دارد سایر قرارهای ذکر شده، منافاتی با اصل برائت ندارند زیرا اغلب این قرارها صرفاً تعهدی است به دادگاه از جانب شخص متهم یا فردی با معرفی وی، تا بر اساس آن حضور متهم در جلسات مربوط به رسیدگی تضمین شده و از این نظر اخلالی به رسیدگی وارد نشود. در برخی از قرارهای یاد شده که مستلزم ایجاد محدودیت برای متهم می باشد همانند ممنوعیت خروج وی از کشور یا ممنوعیت انجام معامله در مورد وثیقهی سپرده شده، ماهیت این محدودیت ها مجازات شخص متهم نیست بلکه صرفاً اعمال نوعی حجر است که به حکم حاکم مقرر می شود. عرف نیز از این محدودیت ها تلقی مجازات ندارد. چنانکه در مورد محروم ساختن کودک یا سفیه یا شخص بدهکار مفلس از انجام تصرف در اموالشان، عرف هرگز تلقی مجازات این اشخاص را ندارد. ممنوعیت خروج اگر با بقیه شئون زندگی متهم منافات نداشته باشد و تنها ملازم با ممانعت از حق تفریح و گردش یا تلاش برای توسعه در معاش به شمار رود، مجازات نیست بلکه حجر است و اگر با بقیه شئون زندگی او منافات داشته و سبب جلوگیری از کار و معاش او شود، در حکم حبس متهم بوده و مشمول نتیجه ای خواهد بود که در قرار بازداشت موقت بیان گردیده است (فخار طوسی۱۳۹۱، ۷۶).
بنابراین تنها یکی از انواع قرار با پیش فرض برائت منافات داشته و ماهیت مجازات دارد و آن قرار بازداشت موقت است زیرا زندان نوعی مجازات محسوب می شود.
۴-۳-۲ پیدایش پیش داوری منفی نسبت به متهمان
از جمله انتقاداتی که بر قرار بازداشت موقت وارد نموده اند این است که این قرار بر چگونگی اتخاذ تصمیم نهایی مقام قضایی اثری منفی دارد. به این صورت که مقام های قضایی آن دسته از متهمانی را که در توقیف به سر می برند بیش از متهمانی که از قرارهای غیر سالب آزادی بهره مند شده اند، مشمول تصمیم سخت گیرانه قرار می دهند. برای نمونه پژوهشی در یکی از شهرهای آمریکا در دهه های کنونی نشان داده است که ۶۴ درصد از متهمانی که در بازداشت بسر برده اند به مجازات زندان محکوم شده اند. این در حالی است که رقم مزبور در مورد کسانی که بدون بازداشت، برای جرایم همانند مورد محاکمه قرار گرفته اند ۱۷ درصد بوده است (نیازپور ۱۳۹۰، ۲۱۸).
همچنین در مورد بهره مند شدن این دسته از متهمان از نهادهایی مانند تعلیق اجرای کیفر، شماری از پژوهشها نشان دادهاند که متهمان بازداشت شده کمتر از دیگر متهمان، در جرایم همانند، از این امتیاز استفاده می نمایند. در پژوهشی دیگر نیز نشان داده شده که تعلیق اجرای مجازات ها تنها به ۵ درصد از متهمان توقیف شده تعلق گرفته است. در حالی که رقم مذکور در مورد متهمانی که در بازداشت نبوده اند به ۳۶ درصد رسیده است (آشوری۱۳۸۸، ۲۰۸: ۲).
به عبارت دیگر دومین انتقاد برقرار بازداشت موقت، تاثیرمنفی آن بر ذهن قاضی صادر کننده حکم و تسهیل صدور حکم محکومیت متهم است. در عمل گاه برخی قضات در هنگام بررسی کفایت امارات و قرائن ارتکاب جرم توسط متهم، نسبت به صدور شدیدترین قرار تامین در مورد او در مرحله تحقیقات مقدماتی ، بی تفاوت نیستند و این امر را در ارزیابی دلایل و قرائن مجرمیت و بیگناهی متهم دخالت داده و چنین کسی را نسبت به کسی که بازداشت نبوده، راحت تر مجرم می پندارند. حتی اگر هم دادگاه پس از پایان رسیدگی متوجه بی گناهی متهم شود، بعید نیست که برای زیر سوال نرفتن اقدام همکار خود در دادسرا در صدور قرار بازداشت متهم، وی را مجرم شناخته و محکوم نماید، اما در مرحله تعیین مجازات میزان مجازات او را به اندازه مدت بازداشت موقت او تعیین نماید.
۴-۳-۳ تعارض بازداشت موقت با برخی نهادهای کیفری
امروزه ضرورت اجتناب از شرایط نامطلوب و جرم زای زندان سبب ظهور برخی از نهادهای جایگزین نظیر کارهای عام المنفعه، تعلیق ساده و تعلیق مراقبتی شده است. بازداشت موقت متهم با حکمت وضع این گونه نهادها مغایرت تمام دارد. ترس از زندان از جمله عوامل موثر در پیشگیری از انحراف ثانوی افراد است . بازداشت موقت خصوصاً برای مدت طولانی و بالاخص در موارد قرار گرفتن متهم در کنار محکومان به زندان علاوه بر اینکه چنین ترسی را در هم می ریزد سبب نفی ویژگی های مثبت شخصیت متهم و سلب امکان اصلاح وی نیز می گردد. نامشخص بودن مدت بازداشت امکان هرگونه برنامه ریزی اصلاحی و درمانی را در مورد متهم منتفی می سازد. ضربه روحی- جسمی ناشی از بازداشت در بسیاری از موارد متهمان را در وضعیتی وخیم تر و اسف انگیزتر از محکومان قرار می دهد. اگر مسئله تراکم بیش از حد زندانیان و شرایط نامناسب بازداشتگاه ها نیز به این گونه ملاحظات افزوده شود، بحران سیاست استفاده گسترده از بازداشت موقت بیشتر قابل درک خواهد بود (امیدی ۱۳۹۰، ۲۳۲).
چاره در این خصوص این می باشد که در مقررات موضوعه ملی با ملاحظه دیدگاه های علمی و بین المللی درصدد تحدید موارد بازداشت موقت برآمد و به ویژه در مورد نوجوانان باید توسل به آن را به موقعیت های استثنایی محدود ساخت، مدت بازداشت را تا حد ممکن کوتاه باید کرد و از اختلاط نوجوانان بازداشت شده با افراد بزرگسال پرهیز باید نمود.
به طور کلی در زمینه بازداشت موقت با ملاحظه دیدگاه های تطبیقی و بین المللی برخی از حقوقدانان مواردی را بیان نموده اند: استثنایی تلقی کردن بازداشت، حق متهم و خویشان وی در تقاضای رسیدگی به مشروعیت بازداشت در دادگاه صالح، تسلیم رونوشت قرار بازداشت به متهم با قید حق اعتراض، رسیدگی به اتهام متهم بازداشت شده در مهلتی معقول، حق استفاده از معاضدت وکیل، حق ملاقات و مکاتبه، تجدیدنظر در قرار در فواصل معقول از سوی دادگاه، امکان تقاضای فک قرار در فواصل معین، کسر ایام بازداشت از مدت محکومیت، خودداری از بازداشت متهم در موارد اتهام به ارتکاب جرایم مستوجب جزای نقدی و جرایم مستوجب مجازات سالب آزادی به مدت حداکثر شش ماه و حتی یک سال، بازرسی بدون اطلاع بازداشتگاه از سوی قضات مافوق و مستقل، جدایی بازداشتگاه از زندان، عدم اجبار دادگاه به بازداشت و تفویض تصمیم راجع به اخذ تامین مناسب به مقام تحقیق و سرانجام جبران خسارت از متهم بازداشت شده در صورت احراز برائت یا حکم به منع تعقیب و عدم تقصیر متهم در صدور قرار بازداشت یا طولانی شدن مدت آن (آشوری ۱۳۸۸، ۲۲۷: ۲).
۴-۳-۴ پرهزینه بودن بازداشت موقت
زندان و بازداشتگاه از نظر اقتصادی برای جامعه مقرون به صرفه نمی باشد. زیان آور بودن زندان و بازداشتگاه تا اندازهای بوده که گروهی از مخالفان کیفر زندان و بازداشت بیان نموده اند که دلیلی وجود ندارد که عده ای از اشخاص در زندان نگهداری شوند تا جامعه هزینه آنان را پرداخت کند. در این صورت تا آنجا که امکان پذیر است باید از قرارهای غیر بازداشت موقت بجای قرار بازداشت موقت استفاده کرد. پژوهشی در این راستا نشان داده که نزدیک ۳۰ تا ۵۰ درصد از جمعیت کیفری را متهمان بازداشتی تشکیل می دهند (نیازپور ۱۳۹۰، ۲۱۹).
این آمار می تواند با بهره گیری درست از قرارهای غیر بازداشت موقت به میزان زیادی کاهش یابد تا از یک سو از بحران تورم جمعیت کیفری و از سوی دیگری از هزینه را بودن کیفر زندان و قرار بازداشت موقت جلوگیری شود.
۴-۳-۵ لطمه به حیثیت و موقعیت اجتماعی متهم
سلب آزادی متهم در اثر بازداشت موقت، موجب لطمه به حیثیت، اعتبار و موقعیت اجتماعی اوست که به راحتی جبران پذیر نخواهد بود. اگر با صدور سایر قرارهای تامین، ممکن است که بستگان و نزدیکان متهم از پرونده های کیفری طرح شده در مورد او مطلع نگردند، اما با صدور قرار بازداشت موقت و اعزام متهم به بازداشتگاه، سایرین از غیبت او و پرونده ای که وی در آن متهم گردیده مطلع خواهند شد و این امر سبب لطمه به اعتبار و حیثیت اجتماعی وی می گردد (خالقی۱۳۹۰، ۲۱۸).
بازداشت موقت باعث می شود که اشخاص دارای شغل و پیشه برای مدتی موقعیت شغلی خویش را نیز از دست بدهند و چه بسا پس از صدور رای برائت بیکار بمانند. از این رو، قرار مزبور اسباب تزلزل موقعیت اشخاصی که در جامعه دارای منزلت اجتماعی هستند را فراهم می آورد و به طرد آنان می انجامد. همچنین هنگامی که متهم در بازداشت به سر می برد خانواده او دچار از هم گسیختگی شده و حتی در پاره ای از موارد این خانواده ها نان آور خود (یعنی متهم) را از دست می دهند.
بنابر دلایلی که گفته شد زدودن اتهام از ذهن افرادو اعاده اعتبار و حیثیت اجتماعی وی پس از صدور حکم برائت بسیار دشوار خواهدبود و در ادامه بازداشت موقت در روند عادی زندگی متهم و خانواده وی به دلیل پدید آمدن مشکلات فراوان از جملهمشکلات اقتصادی خلل ایجاد می نماید.
در همین زمینه آیت الله هاشمی شاهرودی (رییس سابق قوه قضاییه) در اولین همایش بین المللی بررسی راه های جایگزین مجازات حبس اعلام فرمودند:بازداشت موقت پایه فساد است، باید برچیده شود، در اسلامی که برای متّهم به قتل عمد اجازه بازداشت موقت بیش از شش روز را نمی دهد چگونه است که افرادی را از یک تا سه سال در بازداشت موقت نگه می داریم (آخوندی۱۳۹۰، ۲۱۸).
در انتها ذکر این نکته لازم است که انتقادات ناظر به بازداشت موقت به ویژه در ارتباط با جرایم کم اهمیت یا متهمانی است که به ارتکاب جرایم متوسط دست یازیده اند. در ضرورت بازداشت موقت متهمان خطرناک تردیدی وجود ندارد.
۴-۴- اهداف بازداشت موقت
علیرغم وجود انتقاداتی که بیان گردید در این قسمت در پی این هستیم که مقنن و مقام قضایی با چه هدفی اقدام به تعیین و صدور قرار بازداشت موقت نموده اند. اگر چه مقام قضایی باید حتی الامکان از جایگزین های بازداشت موقت استفاده کند و از محبوس کردن متهم امتناع ورزد. با این همه در مواردی تامین عدالت و تضمین حقوق و آزادی های سایر شهروندان و به ویژه شکات ایجاب می کند که قاضی از این داروی تلخ ولی موثر استفاده کند. فی الحال این سوال مطرح می گردد که آیا مقام قضایی در اتخاذ چنین تصمیم مهمی صرفاً به میل و اراده خود عمل می کند یا ضوابط دیگری باید هدایتگر او در صدور قرار بازداشت موقت متهم باشد؟
در کنوانسیون های بین المللی، پیشگیری از فرار متهم ، ممانعت از ایجاد خطر برای جامعه و نیز پیشگیری از ایجاد ممانعت در راه اجرای عدالت از اهداف مهم بازداشت متهمان محسوب شده است. قوانین کیفری کشورهای مختلف نیز تقریباً همین اهداف را بیان های مختلف مدنظر قرار داده اند. در توسل قاضی به بازداشت موقت علاوه بر شدت مجازات و نگرانیهای ناظر به ضرورت حفظ امنیت در جامعه، عوامل دیگری نیز باید در اتخاذ تصمیم قاضی مدنظر قرار گیرند که در این قسمت در پی بررسی این عوامل هستیم.
۴-۴-۱ شدت مجازات قانونی
در قانون آیین دادرسی کیفری سابق شدت مجازات به تنهایی برای صدور قرار بازداشت موقت کافی بود. قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب ۱۳۷۸ نیز شدت مجازات را در جرایم برای بازداشت موقت متهم کافی دانسته است. ماده ۳۲ همین قانون مقرر می دارد: در موارد زیر هرگاه قرائن و امارات موجود دلالت بر توجه اتهام به متهم نماید، صدور قرار بازداشت موقت جایز است:
‌الف - جرائمی که مجازات قانونی آن اعدام، رجم ، صلب و قطع عضو باشد؛
ب - جرائم عمدی که حداقل مجازات قانونی آن سه سال حبس باشد؛
ج - جرائم موضوع فصل اول کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (جرایم ضد امنیت داخلی و خارج کشور موضوع مواد ۴۹۸ تا ۵۱۲).
نظر به اینکه مقنن در بند دال ماده ۳۲مذکور بیم فرار یا مخفی شدنمتهم یاتبانی با متهم یا شهود و مطلعین را در کلیه جرایم از موارد صدور قرار بازداشت متهم ذکر کرده است.بنابر این می توان چنین نتیجه گرفت که در بندهای الف، ب و ج فوق الذکر همانند ماده ۱۳۰مکرر قانون آیین دادرسی کیفری سابق حتی گر بیم فرار و غیر وجود نداشته باشد امکان توسل به قرار بازداشت موقت به علت شده مجازات قانونی جرم ، وجود دارد و مقام قضایی در اجرای ماده ۳۷ قانون آیین دادرسی فعلی (ناظر به مستدل و موجه بودن قرار و ذکر مستند قانونی و دلایل آن) کافی است به بندهای الف یا ب و یا ج ماده ۳۲ برای توجیه قرار صادر شده استناد کند. به عبارت دیگر مقنن خود تناسب قرار بازداشت موقت در اتهامات مذکور به علت شدت مجازات فرض نموده و مقام قضایی را از دغدغه های ناظر به رعایت تناسب قرار معاف کرده است.
۴-۴-۲ جلوگیری از فرار یا پنهان شدن متهم
علاوه بر شدت مجازات و سنگینی جرم اتهامی، عوامل و قراین دیگری نیز می تواند در اتخاذ تصمیم قضایی مبنی بر بازداشت متهم موثر واقع شود. یکی از عوامل به تعبیر بند دال ماده ۳۲قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب ۱۳۷۸ بیم فرار یا مخفی شدن متهم است. اما بیم فرار یا پنهان شدن متهم که در عرف قانونگذاری و قضایی ما مصطلح است آنگاه مطرح می شود که متهم هنوز هیچگونه اقدامی برای جلوگیری از اینکه دعوای کیفری مسیر عادی خود را طی کند معمول نداشته است.آیا بیم و خوف از اینکه متهم در آینده فرار کند می تواند برای بازداشت او کافی تلقی شود؟ پاسخ به این پرسش منفی است زیرا بیم یک حالت ذهنی و روانی است که در ارتباط با ساختار شخصیتی و وضعیت روحی افراد بوده و از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت است.
در بررسی و تخمین چنین خطری قاضی باید همه اوضاع و احوال قضیه از جمله نوع و شدت اتهام، شخصیت متهم، شیوه زندگی او قبل و بعد از ارتکاب جرم، اتهامات دیگری که ممکن است متهم در معرض آنها قرار گیرد، فقدان دلبستگیهای خانوادگی، اعتیاد به مواد مخدر، فرار قبلی او در پرونده ای دیگر، داشتن اوراق جعلی شناسایی و سرانجام مجازاتی را که معمولاً متهم می تواند در انتظار آن باشد و شدت آن در بند الف مورد بحث قرار گرفت را مد نظر داشته باشد. برعکس، کهولت سن، بیماری و وابستگی شدید متهم به خانواده و شغلش ازجمله عواملی محسوب می شود که می تواند خطر فرار یا پنهان شدن متهم را کاهش دهد. نتیجه اینکه اوضاع و احوال موجود در پرونده باید به گونه ای باشد که نوعاً خطر فرار یا پنهان شدن متهم را در بر داشته باشد.
۴-۴-۳ محو نمودن آثار جرم و تبانی
بند دال ماده ۳۲قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب ۱۳۷۸ یکی از موارد بازداشت موقت را این دانسته است که آزاد بودن متهم موجب از بین رفتن آثار و دلایل جرم شده و یا باعث تبانی با متهمان دیگر یا شهود و مطلعین واقعه گردیده و یا‌سبب شود که شهود از ادای شهادت امتناع نمایند.
بازداشت متهم به منظور جلوگیری از محو نمودن آثار جرم، جابه جا کردن دلایل، جایگزین کردن یا تغییر آنها به گونه ای که اعتبار دلیل بودن را از دست بدهند و امثال آن اغلب ناظر به ساعات، روزها و حداکثر هفته های اول کشف جرم و تعقیب متهم است بنابراین بازداشت متهم به مدتی طولانی به ادعای جلوگیری از محو نمودن آثار جرم فاقد وجاهت است.
تشخیص اعمال فشار بر شهود و مطلعان و سایر اشخاص نیز مانند موارد دیگر دربند دال ماده ۳۲قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری به نظر مقام قضایی تصمیم گیرنده واگذار شده است و تنها از خلال رویه قضایی است که می توان به راهکارهایی جهت اتخاذ تصمیم مناسب دست یافت، خطر اثر گذاری بر شهود و مطلعان وقتی می تواند مطرح شود که اقداماتی از طریق اعمال نامشروع مانند تهدید و تطمیع معمول شود و یا احتمال آن وجود داشته باشد. به عبارت دیگر این اقدامات باید با هدف دگرگون ساختن واقعیت مثلاً از طریق وادار کردن شهودبه ادای شهادت دروغ یا کارشناسان به ارائه گزارش غلط صورت پذیرد. بنابراین صرف تماس با شهودی که بتوانند به نفع متهم شهادت دهند و مذاکره با آنان بدون اینکه توام با فشار، تهدید یا تطمیع باشد و یا خاطرات غلطی را به آنان تلقین کند قابل ایراد نیست.
۴-۵- اقسام بازداشت موقت در حقوق موضوعه
در سیستم قضایی کشور ما، دو نوع قرار بازداشت موقت پیش بینی شده است: نوع اول قرار بازداشت موقت اختیاری و نوع دوم قرار بازداشت موقت الزامی می باشد.چنانچه از عناوین نیز پیدا است در قرار نوع اول مقام قضایی می تواند با احراز شرایط قانونی متّهم را بازداشت کند. جهات، مدت و نحوه صدور هر یک از این دو نوع قرار متفاوت است. بر همین اساس ما نیز در اینجا این دو دسته را از یکدیگر تفکیک کرده، ابتدا موارد اختیاری و سپس موارد الزامی صدور قرار بازداشت موقت را بررسی می کنیم.
۴-۵-۱ موارد اختیاری صدور قرار بازداشت موقت
در برخی موارد مشخص شده در قانون، هرگاه قرائن و امارات موجود دلالت بر توجه اتهام به متهم نماید، صدور قرار بازداشت موقت جایز است. (ماده ۳۲قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری) معنای جایز بودن صدور قرار بازداشت موقت این است که به منظور جلوگیری از فرار متهم و تضمین حضور او، مرجع قضایی محدود به صدور یکی از سایر قرارهای تامین گفته شده در قانون نیست و می تواند در صورتیکه اصل لزوم تناسب قرار ایجاب کند، از پنجمین قرار تامین یعنی قرار بازداشت موقت استفاده نماید. بدین ترتیب و با توجه به پیش بینی مواردالزامی صدور قرار بازداشت موقت در ماده ۳۵ همین قانون می توان بیان کرد که در موارد مذکور در ماده ۳۲ ، صدور قرار تامین دیگری غیر از بازداشت موقت توسط مرجع قضایی، تخلف محسوب نشده و این موارد را می توان موارد اختیاری صدور قرار بازداشت موقت نامید.
موارد اختیاری صدور قرار بازداشت موقت بدین شرح در ماده ۳۲ قانون مذکور پیش بینی شده است:
الف: جرائمی که مجازات قانونی آن اعدام، رجم، صلب و قطع عضو باشد. در توضیح این بند لازم به ذکر است که صلب یا به دار آویختن یکی از مجازات های چهارگانه جرم محاربه است که قاضی در انتخاب آن اختیار دارد (مواد ۱۹۰ و ۱۹۱ قانون مجازات اسلامی) در این مجازات محکوم علیه به داری شبیه صلیب بسته شده و سه روز بر بالای دار می ماند. چنانچه وی در اثنای این مدت بمیرد به پایین آورده می شود و چنانکه پس از گذشت سه روز زنده بماند نباید او را کشت (ماده ۱۹۵ قانون مجازات اسلامی). قطع عضو نیز برای دو جرم سرقت و محاربه است به عبارت دیگر قطع عضو مجازات سرقت مستوجب حد در مرتبه سوم و یکی از مجازات های چهارگانه محاربه است که با قصاص عضو تفاوت دارد.
ب :جرائم عمدی که حداقل مجازات قانونی آن سه سال حبس باشد. ملاک اعمال این بند، حداقل مجازات حبس پیش بینی شده در قانون برای عمل مرتکب است و چون مقنن در مقام تعیین جرائم مهمی بوده که صدور قرار بازداشت موقت در آنها جایز است، این بند را باید ناظر به سه سال حبس یا بیشتر دانست. نتیجه اینکه اگر مجازات جرمی دو تا ده سال حبس باشد مشمول این بند نمی گردد ولی اگر مجازات جرمی چهار تا ده سال حبس باشد مشمول این بند خواهد بود. همچنین جرائمی که مجازات آنها فاقد حداقل و حداکثر است، در صورتی که تنها مجازات پیش بینی شده برای آنها سه سال حبس یا بیشتر باشد مشمول این بند می شوند. با این حال خواهیم دید که جرائمی که مجازات آنها در قانون حبس دائم تعیین شده باشد ، مشمول بند ب ماده ۳۵ خواهند بود.