مدیران سه نقش مهم در ارتباط با حمایت از ایده‌ها را بر عهده دارند:( رابینسون و اسکرودر^[۹۶]، ۲۰۰۶)
۱.محیطی را که از خلق ایده‌ها و ارتباط آن‌ها حمایت می‌کند، را ایجاد می‌کنند.

 

2. 2. 2. مدیران به کارکنان برای توسعه دانش و مهارت‌های حل مسئله، به منظور افزایش کیفیت و اثربخشی ایده‌های ارائه شده کمک می‌کنند.
   
   

   

 

2. 2. هنگامی که ایده ای ارائه می‌شود که خوب نیست، به معنی فرصت برای مدیران، برای توضیح دادن به کارکنان است که چه باید بکنند تا ایده به صورت مفید مورد استفاده قرار گیرد. در نهایت مدیران ایده‌های خوب را به مدبران سطوح بالاتر ارائه می‌کنند و به اکتشاف فرصت‌های وسیع برای استفاده ایده‌های مخصوص در کل شرکت می‌پردازند.

 

لوکستال^[۹۷] و همکاران( ۲۰۰۹) ، رابینسون و اسکرودر( ۲۰۰۶) پیشنهاداتی را که باعث پرورش فعالیت‌های کارآفرینانه می‌شوند ارائه داده‌اند( لوکس، ۲۰۱۲):
۱.نوآوری بر مأموریت، اهداف و ارزش‌های شرکت و پاداش مدیران تاکید دارد.

 

2. 2. نوآوری باید از بالا به پایین و از پایین به بالا ترکیب شود. نوآوری‌های پایین به بالا از تعهدات کارکنان بهره جسته و نوآوری‌های از بالا به پایین از هم ترازی بهتر اهداف شرکت بهره جسته است.

 

2. 2. ارتباطات داخلی تمامی کارکنان به طور مناسب پوشش داده شود. همچنین بر نقش مدیران، کارکنانی که در ارتباط مستقیم با مشتریان هستند و متخصصان توسعه دهنده خدمات و محصولات جدید تاکید شده است.

 

2. 2. مدیران به منظور حمایت از ایده‌های نوآورانه آموزش ببینند و کارکنان، حمایت سازمان را از طریق سرپرست مستقیم خود دریافت نمایند.

 

2. 2. فرایندها به صورت ساده و قابل فهم تنظیم شده باشند. در این صورت همه کارکنان می‌دانند که چگونه با یک ایده جدید پیش بروند. بسیاری از سیستم‌های بهبود مستمر پیچیده هستند زیرا آن‌ها برای نوآوری‌های رادیکالی می‌باشند.

 

2. 2. ایده‌ها سریع و مؤثر ارزیابی شوند.

 

2. 2. بازخور سریع، ساده و آموزنده است.

 

2. 2. عملیات اجرایی باید به نرمی و سرعت انجام شوند و اثرات برآمده از آن‌ها زودتر مشخص شود. منابع هم برای اجرای سریع در دسترس باشد.

 

2. 2. ایده‌ها با امکان به کارگیری گسترده از ذهن ، تجزیه و تحلیل شوند، که این کار زمانی که از ایده‌های کوچک، موضوعات بزرگ به دست می‌آید، باعث افزایش اثربخشی سیستم می‌شود.

 

2. 2. اندازه گیری و بهبود سیستم‌های بهبود مستمر

 

2. 2. شرکت باید هم از ایده‌های داخلی و خارجی شرکت بهره ببرد. هدف انباشته کردن طرح‌ها و الگوها نیست، بلکه انجام نوآوری سریع، ارزان و انتشار آن برای استفاده از محصولات و خدمات شرکت است.

 

2. 2. ارزیابی عملکرد بیشتر به اهداف بلند مدت، ترکیب نتایج فردی و تیمی و تحمل اشتباهات ممکن تمرکز داشته باشد برای مدیران، فعالیت‌های نوآورانه تیم آن‌ها یک هدف روشن باشد و بخشی از ارزیابی عملکرد آن‌ها به حساب آید.

 

لئونیداس و واسیلیس( ۲۰۰۷)، مدلی از رفتار کارآفرینانه در تحقیق خود بر اساس ادبیات رفتار کارآفرینانه ارائه نموده‌اند که متغییرهای مشخص آن به صورت زیر است:

 

• • زمینه حمایت به سمت رفتار کارآفرینی

 

زمینه یک ساختار چند بعدی است که شامل آزادی در پذیرش ابتکارات و دسترسی به منابع، اطلاعات و حمایت‌های سیاسی اجتماعی

 

• • ویژگی‌های فردی و شغلی

 

کارکنان ممکن است در نشان دادن رفتارکارآفرینانه بر اساس جنسیت، تحصیلات، ثبت خدمات، عنوان شغلی و سمت سازمانی باهم متفاوت باشند.
۲-۲. پیشینه تحقییق
۲-۲-۱. پیشینه تحقیقات داخلی

 

• • در تحقیقی که توسط اسماعیلی(۲۰۱۴)، تحت عنوان” مطالعه بر روی تأثیر هوش استراتژیک بر تصمیم گیری و برنامه ریزی استراتژیک” با هدف بررسی تأثیر هوش استراتژیک بر تصمیم گیری استراتژیک و برنامه ریزی استراتژیک در سازمان‌ها و شرکت‌هایی که از سیستم هوش استراتژیک در شهر خرم آباد استفاده می‌کنند به این نتیجه دست یافت که هوش استراتژیک تاثیری مثبت و معنی دار بر تصمیم گیری استراتژیک و برنامه ریزی استراتژیک دارد.

 

• • آزما و مصطفی پور(۲۰۱۲)، در پژوهشی تحت عنوان ” هوش تجاری به عنوان یک کلید استراتژی برای توسعه سازمانی” به این نتیجه رسیدند که سازمان‌هایی که از هوش تجاری یا کسب و کار و فناوری اطلاعات برای جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آن استفاده می‌کنند مدیران آن‌ها می‌توانند تصمیم‌های بهتری بگیرند، می‌توان در هزینه‌های اضافی صرفه جویی کرد و همچنین می‌تواند باعث بهبود عملکرد و افزایش بهره وری شود

 

• • پیرایش و علی پور(۱۳۹۱)، در تحقیقی تحت عنوان ” بررسی رابطه‌ی بین هوش رقابتی و اثر بخشی استراتژی‌های بازاریابی در بین بانک‌های دولتی و خصوصی استان زنجان” به این نتیجه رسیدند که بین هوش رقابتی و اثر بخشی بازاریابی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به این معنی که هرچه نمره هوش رقابتی افزایش یابد میزان اثربخشی بازاریابی نیز افزایش می‌یابد.

 

• • دولت آبادی و همکاران(۱۳۹۰)، در تحقیقی تحت عنوان ” بررسی میزان تأثیر هوشمندی رقابتی در ایجاد مزیت رقابتی” به این نتیجه رسیدند که هوشمندی رقابتی یک عامل کلیدی در کسب مزیت رقابتی برای شرکت‌های مورد بررسی در تحقیق می‌باشد. در پژوهش حاضر، الگوی هوشمندی رقابتی دارای پنج مؤلفه کلیدی برنامه ریزی و تمرکز، جمع آوری، تجزیه و تحلیل و انتشار و ارزیابی اطلاعات در نظر گرفته شده است. نتایج تاکید می‌کند که از میان اجزای تشکیل دهنده هوشمندی رقابتی، گردآوری اطلاعات دارای معنادارترین رابطه با هوشمندی رقابتی است. اما رابطه بین انتشار اطلاعات و هوشمندی رقابتی دارای کمترین معناداری است که حاکی از وجود مشکلات در زمینه انتشار اطلاعات به دست آمده در مورد رقبا و محیط بیرونی سازمان در بین افراد، توسط شرکت‌ها است.

 

• • اعرابی و پیرمراد( ۱۳۸۹)، در تحقیقی تحت عنوان” راهبردهای رهبری متخصصان در بخش تحقیق و توسعه” به نتایج زیر دست یافتند:

 

 

 

1. 1. محوری بودن نقش متخصصان در بخش تحقیق و توسعه

 

1. 1. اهمیت دوچندان مباحث رفتار سازمانی و تأثیرپذیری بالای این سازمان‌ها از عملکرد متخصصان

 

1. 1. محوری بودن رهبری متخصصان در بقا و توسعه سازمان

 

1. 1. لزوم توجه ویژه به راهبردهای رهبری متخصصان این بخش در برنامه راهبردی این سازمان‌ها به عنوان محور حرکت سازمان

 

 

 

• • در تحقیقی که توسط جهانگیری و ثقفی( ۱۳۸۷)، تحت عنوان” بررسی ویژگی‌های کارآفرینی مدیران” انجام شد، به بررسی پانزده مشخصه از ویژگی‌های مدیران پرداختند. آن‌ها به این نتیجه دست یافتند که کارآفرین بودن با سابقه کار، جنسیت و پست سازمانی رابطه نداشته و در همه ابعاد ویژگی‌های مدیران بیش از متوسط بوده است.

 

• • اردکانی و همکاران(۱۳۸۹)، در در تحقیقی تحت عنوان” بررسی ارتباط بین خلاقیت و رفتار کارآفرینانه” به این نتیجه دست یافتند که رابطه‌ی معنی داری بین خلاقیت افراد به عنوان یکی از ویژگی‌های کارآفرینانه و رفتار کارآفرینانه وجود دارد . به عبارت دیگر آنان یکی از پایه‌های رفتار کارآفرینانه را خلاقیت می‌دانند.

 

• • صادقی و همکاران(۱۳۸۶)، در تحقیقی تحت عنوان” تأثیر خودکارآمدی بر رفتارکارآفرینانه” به این نتیجه دست یافتند که در شکل گیری رفتارهای کارآفرینانه عوامل درون فردی و برون فردی گوناگونی تاثیرگذار است . در این مطالعه خودکارآمدی یکی از مهم‌ترین عوامل درون فردی که بر رفتار کارآفرینانه اثرگذار می‌باشد، شناخته شده است.

 

• • جعفرزاده و بازرگان(۱۳۸۳)، در تحقیقی تحت عنوان” تحلیل عوامل مؤثر در کارآفرینی دانش

 

آموختگان” که برای شناخت رابطه‌ی ویژگی‌های گوناگون فارغ التحصیلان دانشگاهی با میزان کارآفرینی و طراحی الگویی برای پیش بینی توان دانش آموختگان دانشگاهی در کارآفرینی انجام شده است، نشان می‌دهد که ویژگی‌های روان شناختی و مدیریتی، نقش اول را در کارآفرینی ایفا می‌کنند و ویژگی‌های تحصیلی، محیطی و جمعیت شناختی در مرحله‌ی بعدی ، بالاترین تأثیرگذاری را برعهده دارند.
۲-۲-۲. پیشینه تحقیقات خارجی

 

• • در تحقیقی که توسط آقا، آتوا و همکاران(۲۰۱۴)، تحت عنوان ” تأثیر هوش استراتژیک بر عملکرد شرکت و نقش میانجی انعطاف پذیری استراتژی: بررسی موردی در شرکت بیوتکنولوژی” انجام شد به این نتیجه رسیدند که ادغام موفقیت آمیز هوش استراتژیک و انعطاف پذیری استراتژی، برای بهبود توانایی صنعت بیوتکنولوژی، برای رشد و توانگر شدن صنعت ضروری است. مدیران اهمیت پیش بینی، چشم انداز و انگیزه، تولید منعطف، بازار منعطف را به منظور پیدا کردن فرصت‌ها برای افزایش عملکرد کسب و کار و خلق ارزش درک کرده‌اند. این تحقیق نشان می‌دهد که شرکت‌ها از استفاده از توانایی ابعاد هوش استراتژیک( پیش بینی، چشم انداز، انگیزه)در روبه رو شدن با محیط‌های پیچیده، مسسیر کسب و کار و تشویق کارکنان در مشارکت در تصمیم گیری و شرکت داشتن در مسئولیت پذیری راضی هستند.

 

• لورنزو، کاوال^[۹۸] و همکاران( ۲۰۱۲)، در تحقیقی تحت عنوان” استفاده از کارآفرینی در سازمان: دیدگاه یادگیری اجتماعی” به این نتیجه رسیدند که رفتارهایی که باعث ایجاد کارآفرینی می‌شوند تحت تأثیر عوامل آگاهی و انگیزه سازمان است و محیط سازمانی مانند دو عامل قبلی مؤثر است. کارآفرینان باید دانش پایه و اولیه را بدانند و آن را کامل تحلیل کرده و درک کنند. قبل از این که در پروژه به پیش روند و با مشکلات و پیچیدگی‌ها مانند اجرایی کردن پروژه و شناسایی و تعریف فرصت‌ها مواجهه شوند. افراد کارآفرین به طور مستمر پیام‌ها و اطلاعات را از دیگران دریافت می‌کنند و از نتایج حاصل از آن‌ها استفاده می‌کنند.

امامت
در بعضی اخبار آمده که اگر در جهان نماند مگر دو نفر باید یکی از ایشان امام باشد بر آن دیگر^[۴] و چون مقصد اقصی از آفرینش انسان پرستش یزدان است و پرستش یزدان بدون کسی که شایسته قبول کرامت امامت تواند بود نتواند بود. وزنک جهالت و ضلالت از رخسار جهانیان بدون اکمال و ارسال امامی که جامع تمام صفات کمال باشد در هیچ جایی از احوال نتواند زدود و لاجرم باید که همیشه در جهان پیشوایی باشد که بوجود او شناخت و پرستش خدای عزوعلا چنان باید که ظهور آید و این است سرّ آنکه اگر امام در جهان نباشد جهان به ویرانی و تباهی گراید بلکه ساعتی نپاید.^[۵]
فصل: امام باید از ارتکاب صغائر و کبائر معصوم باشد:
و آن اکتساب جرائم و ذمائم مفطوم مقدس از دنس آثام و ذنوب مطهّر از تفث نقائص و عیوب، اساس نسب رفیعش دور از تهمت آبا و امهات در جمیع طبقات استوان و قیاس حسب منیعش از مقیاس موازنت عامه ناس علی اختلا فهم فی الدرجات بر کنان از انواع عبادات مستهجنه و ملکات غیر مستحسنه بغایت دور و بر اصناف اوصاف حمیده و اخلاق پسندیده مفطور. جوهر طینش با فضایل شمائل و کرائم شیَم سرشته و در هیچ حالی از احوال در اقوال و اعمال پیرامون جور و ستم نگشته. در قضیه از قضایای بیگانه و آشنا حکم به مقتضای هوی نفرماید و در طوری از اطوار شدت و رخاء میل بزخرف دنیا ننماید و باید از جمیع آحاد امت ممتاز باشد در هر صفت از صفات کمال. بلکه نسبت بگنجد میان او و دیگران در اخلاق و احوال و چون تواند بود که متبوع لازم الامتثال اکمل و افضل نباشد از جمیع پیروان در سراسر شمایل پسندیده و تمامی فضایل خصال و حال آنکه اگر با بعضی از ایشان مساوی یا از بعضی مفضول بود در بعضی آنان خلال ترجیح بلامرجح لازم آید با ترجیح مرجوح و این هر دو از قبیل ممتنع است و از مقوله محال پس باید که عطیه بضاعتش در علم و زهد و سخا و شجاعت و سایر موجبات لزوم اطاعت از خرد و کلان پیش باشد و مطیه استطاعتش در طی مراحل عبادت یزدان نسبت به مطایای کرم روان بادیۀ سعادت جاودان در پیش باشد تا طوائف رعیت از روی طوع و رغبت خود را بدو سپرده مراسم بندگی و فرمان برداری بجا آورند و شریف و وضیع وظائف ایتمام و ایتمار او را وسیله سرّ افرادی و افتخار شمرده، دقیقه از لوازم حلقه بگوشی انقیاد و تسلیم فرونگذارند.
فصل: قطع نظر از آنچه گفته شد باید معلوم باشد که اگر امام از گناهان معصوم نباشد و ظلم و عصیان از او سر زند و کارهایی ناپسند بظهور رسد اطاعت فرمان او بر مردمان لازم نخواهد بود بلکه صدور خطا و خطل از آن فریفتۀ عشوه و غرور و دخل به ورود موارد عثار و ذلل راه فساد و خلل در متعلقات اعتقاد و عمل خواهد گشود و در آن صورت مخالفت او در گفتار و کردار و نافرمانی او در ایراد و اصرار بر وایافتگان دین دار لازم آید و این معنی با آنکه مخالف و منافی غرض از نصب و تمکین اوست باعث آن گردد که روز به روز اختلال احوال بر موجبات و بال و نکال افزاید و تقابل حق و باطل طریق ثماثل و تشاکل بپیماید و تضاد خیر و شر بود ادبل اشماد گراید. قواعد احکام از استواری دور افتد و شرائع اسلام به ویرانی و دثور بپیوندند چگونه آئین محافظت دین تواند شناخت تیره روانی که مراسم عبادت و بندگی از ظهور ضلالتش کمال تزلزل و اختلال پذیرد و چه سان بپاشانی حوزه ملت تواند پرداخت، نافرمانی که معالم سعادت و فرخندگی از وفور جهالتش راه تنزل و سفال پیش گیرد. حاصل که امام مانند پیغمبر از همه امت برتر باید در حسب و نسب و فواضل خصال و فرقی میان این دو نشاید در هیچ یک از شرایط وجوب اطاعت و لزوم امتثال مگر در دیدن فرشته حامل وحی و رساننده پیغام که پیغمبر به آن متفرد است از سایر انام و امام اگر چه وحی بر او نازل نشود و فرشته را نبیند لیکن شنیدن او از سخن فرشته او را میسّر است. بلکه گوش بنوشش از حدیث فرشتگان لبریز، گوهر و منازل و فروشش از آمد و شد ایشان حواره پر از پر است و این کرامت از متمکن مسند امامت نه جای شگفت باشد چه قدر و منزلت امام از قدر و منزلت فرشتگان بسی برتر است.
فصل: ثمره شجره آفرینش گوهر پاک اوست و مقصود اصلی از ایجاد انجم و افلاک جوهر دراک اوست. اوست سبب وجود آسمان و علت نمود زمین وسیله حیات عالم بالا و ذریعه ثبات عالم پائین قوالب عوالم را به منزله جان و مجموع تنهایی خلائق را به جای روان شخوم زمین به برکت او ساکن و نجوم آسمان به جهت او سایر صنوف املاک برای او عاکف و صفوف افلاک برای او دائر نضرت و خضرت در بستان جهان به حسن طراوت امتنان و یُمن سراوت احسانش ساری و آب حیات در نهر دهر و ذنوب عیوب بافاضت برکات انفاس بندگی سپاسش جاری چمن غیب و شهادت به وفور گلهای رنگارنگ سروری و سیادتش همواره مزین و انجمن نیکبختی و سعادت بنور خورشید بی ندید معرفت و عبادتش بدون آفت زوال و ابادت پیوسته روشن، منبع عیون اندیشه و بینش مجمع فنون کمال و دانش گشاینده خزائن امتنان و کرامت نماینده مواطن اطمینان و سلامت، مشکوه انوار شهود و بینائی، مرآت اسرار دانائی و شناسائی ناشر ارواح امن و امان، کاسر جناح مذلت و هوان، حارس بیضۀ عبادت و پرستاری، حامی حوزه سیادت و سرداری، فطرت و قاده به شادی خدمتش روشناس نادی توقد و اشتغال، قوت قدسیه به همزادی طینتش شایسته ایادی مقامات و احوال، کردارش میزان سنجیدن خطا و صواب، گفتارش ترجمان لباب حکمت بالغه و فصل خطاب، حبل متین ارادتش مجمع اسباب ارجمندی، بی ندید افق مبین، اطاعتش مطلع انوار سربلندی جاوید لیکن چون دریافت اتصاف امام به امثال این اوصاف فوق رتبۀ اصناف، گمگشتگان بادیه اعنتاف است و بر تقدیری که قدم در جاده حق گزینی و انصاف نهند و پی سیر بخباء و اشراف گشته بکُنه حقیقت حقّیت او رسند حمیت عصبیتشان قفل دهان اذعان و اقرار است و الفت نخوتشان بند زبان نصفت و اعتراف، پس باید پیغمبر به فرمان داور عزّوجل چنان که قبل از این مقرر شد اختصاص او را به حمل اعبای امامت به مسامع مجامع امت رساند به حیثیتی که احدی را مجال تمر و خیال استنکاف نماند تا آشنا و بیگانه بدون عذر و بهانه اطاعت و انقیاد نمایند و دست از داعیه سرکشی و استکبار کشیده در راه ایتمام و ایتمار پای تکاپو کشانیده.

فصل: خلفای پروردگار جهان، و اوصیای خاتم پیغمبران و ائمه جمیع طوائف مردمان و پاسبانان مراسم دین و معالم ایمان دوازده معصومند و خاندان نبوت و رسالت و از دودمان هدایت و دلالت که به جمع شرائط… امامت و جهانبانی در خلافت یزدانی مشهورند و آن مخصوص و به قمع آلات نادانی و رفع آثار وخامت حیرانی در تشیید مبانی شهامت… مشکورند و از برای آن منصوص اسامی گرامی ایشان در جنب اسم آفریننده آسمان و زمین و اسم سرور انبیاء و مرسلین بر عرش برین مکتوب است و مسطور. و در کتب ربانی و صحف آسمانی مزبور و مذکور، اعاظم پیغمبران باصطفاء و سروری ایشان گواهی داده‌اند و به بیان اجتبأ و مهتری ایشان به آشکار و نهان زبان ثناخوانی گشانیده اند. مقامات محموده به شرف ملازمت استان ملایک پاسبانشان رتبۀ امتیاز یافته و کرامات مشهوده به خدمتگزاری بارگاه قدسیان پناهشان به برتر پایۀ اعجاز شتافته، روح القدس با منصب پیغام گزاری انبیاء از جناب اقدس کبریا محصول حدائق این دودمان وصایت نشان چشیده، و کلیم خدای عزوجل به پاداش ثبات مقدم در وادی مقدس وفای پیمان ولای این خاندان ولایت بینان حُلّه اصطفأ پوشیده، توبه آدم صفی به برکت کلمات باهرات توسل به ایشان بذروه قبول رسیده بلکه نهال اقبال جمیع اصفیاء جز به تربیت ولایت این دودمان قامت کرامت نکشیده طلوع کوکب وصایتشان منوّر قلوب خردمنشان حکمت پذیر و ورود موکب هدایتشان شارح صدور دیده وران روشن ضمیر مصباح صلاح معاش و معاد بانارت امدادشان از تندباد بترکی و فساد رسته و جناح نجاح حال و مآل باشارت بست و کشادشان ببراح رباح پیوسته.
فصل: قواعد عقاید به دستیاری عنایتشان محروس از آفت تقصیر و شعائر شرائع رعایتشان دور از مخافت تبدیل تفسیر مزبور خلعت اقبال و قبول و نوشانندگان شربت وصول مسئول صدرنشینان مسند کرامت بی منتهی فرمان روایان کشور خلافت عظمی رهانندگان عیون مسائل طوائف امم از غمرات حیرانی، رسانندگان جفون وسائل پری و بنی آدم باقصی درجات امانی، موافقت شیم و اطوارشان موافقت حق است و وسیله هلاک و تباهی چه فرمان ایشان فرمان خداست در همه اوامر و نواهی، اطاعت ایشان اطاعت خداست و علامت سعادت و آگاهی، و عصیان ایشان عصیان خداست و باعث شقاوت و روسیاهی، دوستدار ایشان دوستدار پروردگار است و شیوه پرستاری استوان، دشمن ایشان دشمن پروردگار است و همه آفریدگان از او بیزار، مثل ایشان مثل کشتی نوح است، هر نیکبختی که به آن متوسل گردید به ساحل رستگاری رسید و در نزهت سرای آستانش جاوید ارمید و هر دل سختی که سخن نشنید و از آن تخلف ورزید در گرداب اضطراب طپید تا کار به هلاک ماودان کشید بلکه نسیم اطمینان بر دماغ امیدش نوزید، حاصل که مکارم و مناقب ایشان از گنجائش ظروف و حروف افزون است و از نمایش مدارک افهام و مشاعر احلام بیرون است نه خواطر ظنون در ملاحظه سماتشان به آخر کار تواند رسید و نه سواخط عیون در مشاهده صفاتشان یکی از هزار تواند دید، همان به که صحرا نورد اندیشه درین وادی قدم کوشش نفرساید و آموزگار خامه بنگارش نموداری چند که از او آید بر حجم نامه نیفزاید بلکه از روی اقرار به عجز و انکسار بتذکار اسمای باهر الانوارشان که هر یک نمودار اسمی است از اسمای پروردگار طریق اختصار بپیماید.
فصل: امام اول است مظهر عجائب و مُظهر غرائب ابو الحسن علی بن ابی طالب که خدای عزوجل او را امیر المومنین نام نهاده و هیچ یک از سایر اوصیاء و خلفاء نه متقدمین و نه متأخرین را رخصت تسمی به این اسم نداده، در خبر است که جز او هر کس این لقب را برای خود پسندیده کافر است.^[۶] دوّم سبط مصطفی و خلف مرتضی امام حسن مجتبی _ سیّم ثانی سبطین و مقتدای ثقلین امام حسین _ چهارم سرآمد پرستاران جهان آفرین امام زین العابدین، پنجم برگزیده اوائل و اواخر در جمیع مناقب و مفاخر امام محمد باقر، ششم روشنی بخش مغارب و مشارق امام جعفر صادق، هفتم افتخار اعالی و اعاظم ابو ابراهیم موسی بن جعفر کاظم، هشتم سلطان سریر امامت و ارتضا امام رضا علی بن موسی، نهم قبله‌ها دیان سبیل رشاد امام محمد تقی جواد، دهم قدوه راه نمایان طریق اقصد ابو الحسن نقی علی بن محمد، یازدهم شرق انوار فضائل خفی و جلی ابو محمد حسن بن علی، دوازدهم بقیه الله که هم نام و هم کنیت حضرت پیغمبر است و در صورت و سیرت شبیه‌ترین مردمان به آن سرور است.^[۷] شب نیمه شعبان از سال دویست و پنجاه و پنج از اعوام هجرت تولد یافته و در پنج سالگی به خلافت یزدانی و حمل اعبای جهانبانی شتافته تا امروز عالم به برکت وجود او برپاست و اوست که در این زمان بر جمیع طوائف مردمان حجت خدا است. اوست پاسبان بیضۀ ملّت و حارس گوهر دین، اوست سبب پایندگی زمین و وسیله روزی یافتن کهین و مهین، در این مدت متمادی به علت قلت مددگار و کثرت اعادی از نظر حاضر و بادی نهان است، و از تاریخ ولادت تا این اوقات که آخرین پله عشر نهم است بعد از بلوغ مات به نخستین پلّه عشرات مانند آفتاب زیر سحاب نفع رسان خرد و کلان و نوربخش ذرات جهان است و هر گاه به مقتضای مشیت قاهره ایزدی از ابر غیبت برآمده سراسر جهان را به نور ظهور وافراسرور نوازد. چنان به توحید ملل و ادیان و اعلای کلمه ایمان و تشدید قواعد و مبانی پردازد که تمامی روی زمین را که آکنده جور و عروان شده مالامال عدل و احسان سازد.
فصل: سرور پیغمبران و وحی نژادان این دودمان ولایت بنیان یگان یگان از امام ثانی عشر که اکنون صاحب زمان و خلیفه یزدان است خبر داده‌اند و زبان به بیان اخلاق فاضله و سیرت کامله و عمر دراز و غیبت جانگداز و دولت ایمان طراز او گشاده‌اند و گفته که اگر از دنیا نمانده باشد مگر یکروز که ایزد تعالی آن روز را دراز نماید تا آن حضرت رخصت ظهور یافته از ابر غیبت برآید و دست نوازش گشاید و به وفور نور حضور اطراف و اکناف عالم غرور را روشنی بخشاید و سراپای جهان را شیوع امن و امان و ذیوع عدل و ایمان آراید بعد از آنکه ظلمات ظلم و عدوان و کدورت کفر و طغیان بر روی یکدیگر نشسته باشد و از کثرت فساد و افساد اوباش و اوغاد رشته انتظام امور معاش و معاد عامه عباد در جمله قری و بلاد گسسته باشد، مشارق و مغارب زمین را مسخّر سلطنت قضا امین گرداند و بر کهین و مهین موافق قوانین دین مبین حکم راند، مشعله سرکشی متغلّبان از نهیب شوکتش نگونسار گردد و آتش بدرگی متکبران از هیبت صولتش خاکستروار افسرده شود بسطوت فرمان روائی او در هفت کشور اوانی و اقاصی حق طاعت و انقیاد گرداند و به برکت غلبه دین حق در ظهور دولتش بر ملل دیگر مطیع و عاصی طریق رشاد سپارند. ذلول و شارد از اقارب و اباعد به مذهب حق شتابند مرید و مارد در هیچ یک از مصادر و موارد مجال تمرد فرمان نیابند. دین قویم و طریق مستقیم چنان رواج گیرد و نظام پذیرد که معمورۀ در روی زمین نماند که حمایت عنایت و رعایت هدایتش از ادناس عقاید فاسده و ارحاس مکاسب کاسده پاکیزه نسازد و نرهاند و کرامت عبادت و شهامت سیادتش دست ارادت جمهور سکنۀ آن را به ساق عرش سعادت نرساند و ویرانۀ در همه آفاق نماند که پرتو اشراق دلالت و نور اشفاق عدالتش اباد نگرداند همگی تراث جدش با او باشد از شمشیر و درع ورایت و عمامه و رداء و غیرها. و همچنین که اثاث سایر انبیاء مانند خاتم سلیمان و عصای موسی. در خبر است که عصا در اطاعت آن حضرت چنان باشد که در اطاعت موسی می‌بوده و فرمان آن حضرت در مانند ترسانیدن و فرو بردن شنود چنان که فرمان موسی می‌شنوده.^[۸]
فصل: از جمله وقائع آن زمان نورافشان این است که عیسی بن مریم بتول از آسمان نزول نموده به زمین شتابد تا فضیلت اقتدا در نماز به آن حضرت دریابد و از دین و آئینی که در بندگی جهان آفرین داشته بدین دین و آئین گراید و پیروی آن حضرت را بر ذمّت همّت خود لازم دانسته در جمله افعال متابعت و مشایعت نماید. و از آن جمله اینکه خدای عزوجل گروهی را از دوستداران و پیروان این خاندان و گروهی را از زشت کاران و دشمنان ایشان دیگربان زنده گرداند تا آنان را به مکرمت مددگاری آن حضرت و بهجت جهانداری آن دولت رساند و اینان را از تعذیب و هوائی که مستحق آن باشند بتوغل در کفران و عدوان نموداری چشاند آنان را به لذت نیل مردم نوازد و اینان را در بوته نقمت انتقام گذارد و چون اخبار و آثار در تحقق رجعت بسیاری از نیکان و بدان و تفاصیل خصوصیات آن بیش از آن است که احصا و استقصای همه توان آموزگار خامه به نگارش مضامین آن اخبار نپرداخت و بنابر ایثار اختصار در این نامه به همین مقدار اقتصار لازم شناخت، منشی غرائب و معطی رغائب سرور اولیاء ثبور اعدای اهل بیت نبوت و اصطفاء را به تقصیر مدت غیبت و تیسیر ظهور دولت آن حضرت محصل و معجّل گرداند و دست ارادت پاک طینتان والا فطرت را که بعروۀ وثقای ولایت، خانوادۀ امامت و اجتبأ و حبل متین مودت ذوی القربی پیوسته بفتراک سعادت پایداری و استواری این نعمت ضلالت گداز و مددکاری و خدمتگذاری آن بقیه عترت دلالت طراز وسلالۀ ذریت رسالت اعجاز رساند.
فصل: چنان که محبت و مودت انبیاء و اوصیاء و سایر اصفیا و اولیای خدا واجب و لازم است بغض و عداوت سرکشان دعا و کفر کیشان اسلام نما و شقاق اندیشان نفاق پیما فرض متحققه است دوستداری آنان عمده ارکان ایمان است و بیزاری از اینان زبدۀ فروض اعیان است. هیچ یک از طاعات و عبادات ناگرویده به آنان شایسته قبول درگاه یزدان نیست و خالی بودن سینه از کینۀ اینان امارت خسارت دو جهانی و نشان زیان جاودانی است. هر خیره سری که یکی از خلفای پروردگار را انکار نماید همان است که به هیچ یک از ایشان نگرویده و هر تیره گهری که به محبت یکی از دشمنان خدا گراید همان است که به همه اولیا عداوت ورزیده و باید دانست که از جمله بدبختان این است که تبری از ایشان واجب است و موجب قربت آن گروهند که به هنگام رحلت حضرت سید انبیاء پیش از قیام به مراسم ماتمداری آن مصیبت کبری و اهتمام به شعائر نوحه و زاری در آن محنت عظمی دست از قضای وظائف تجهیز و تغسیل و نماز و سایر حقوق لازم الاداء بسته از هر سو به یکدیگر پیوستند و پیمان ولایت امیر المؤمنین را که به فرمان خداوند جان آفرین مرّه بعد مرّه اُخری از یگان یگان گرفته شده بود شکسته از برای تعیین خلیفه و در آن سقیفۀ ذات الغرور نشستند چشم از عهود و مواثیق روز غدیر و سایر پیمان‌های مغلّظۀ دلپذیر که نقیر و قطمیر همه آنها بر صغیر و کبیر آشکار بود پوشیدند و با طایفه از بیخردان گمراه و تیره روانان دل سیاه که از حقیقت غداری و تباه کاری از گروه آگاه نبودند و در اطفای نور الله کوشیدند و با آنکه در ابطال حق و تمکین باطل به تقدیم مفضول بر فاضل هم پیمان بودند چندان توغل در تعاند تشاجر و تعمق و ثبور و تنافر و تدبر کردند که تجاذب اهواء و تطالب اطماعشان در اختراع امیر مطاع نیکو تدبر و کشیدن شمشیر و تغالب آراء و تخاذل و نزاعشان منا امیر و منکم امیر بمسامع جماهیر رسانید. قاتلهم الله. پرتو اشراق دلالات باهره و نصوص قاهره در اکل اندود شبهات ظاهر الفساد و تمویهات شیطنت بنیاد نمودند. و تا به زور بازوی فطاظت و جلافت بیعت امارت و خلافت از متعصبان عصارۀ سخافت و خسافت برای متقلدان قلاده مخافت و خرافت نگرفتند نیاسودند سبحان الله غرس شجرۀ خلاف و نزاع را اجماع لازم الاتباع نام نهادند و بسی از همج رعاع را به دعوت نعیق ذات الخداع از طریق اقوم بیرون برده به حریق جهنم فرستادند و به وسیله این حیله رذیله مطیع و مطاعشان از انتفاع به ابصار و اسماع معزول و بر کنار افتادند و بر رخسار سایر اشیاع و اتباعشان ابواب هلاک و ضیاع گشادند.
فصل: از جمله آثار اعتبار این خودزیان غدار و نافرمانی پروردگار و رسول مختار در اختیار خلیفۀ بعقول نابکار اینکه نجبای ابرار و نقبای اخیار را بتقریب راستی گفتار و درستی کردار جلا و تعزیب فرمودند و لعنا فجار و طردای اشرار به علت شرکت در اطوار و اوطار ناهنجار اکرام و اعظام نمودند. صولت شقوتشان قواعد ملت و قوانین شریعت را بازیچۀ تحریف و تبدیل ساخته از حُلیه استواری انداخت و سطوت نخوتشان احقاق حقوق مردمان را در عقده اهمال انداخته پایمال تعطیل و ابطال ساخت. اطاعت اوامر و نواهی به قصور بضاعت و وفور شفاعتشان تا منتهای مدارج اضاعت و اساعت رسیده و اقامت حدود و احکام الهی به غرور جهالت و ظهور ضلالتشان از مقتضای استقامت و عدالت کیسۀ مال اغنیادهان سوال ناگشوده مالامال بیت المال فقراء گردید و کاسه در یوزۀ فقراء بوی وصول مسئول ناشنوده از تعب طلب و ننگ قبول آرمیده مرافقت مهجور و مرفوض دلمردگان بی هنر را از مفارقت مسنون و مفروض محروم ساخت و مزاملت دیوان رجیم وُعتّلان زنیم خر بندگان تن پرور را از ملازمت به شعائر دین قویم و پیروی طریق مستقیم دور انداخت یتامر جهّال عامّه عباد در کافه بلاد پا از جاده انقیاد بیرون نهادند و به تکبّر عمال رؤسا و اذناب در هر باب دست و زبان به خلاف صواب گشادند. میراث آل رسول را باغفال از حق و ایغال در باطل بودند بتول و عترت بتول را باکرام اراذل و اعلای اسافل آزردند زبان بهتان و اعتداء به گفتن سخنان ناسزا نسبت به سالار زمرۀ اولیاء و شهسوار معرکه لافتی گشودند و رؤس منابر و وجوه محافل را به ارتقاء و اقتدار کفّار و اراذل شرمسار و خجل نمودند. سرمستان بادۀ دراز دستی مانند انجاس و ارجاس بنی امیه و بنی عباس منصب ریاست عامه ناس یافتند و تهی دستان از سرمایه اسلام مجازی در حال مستی از روی استهزاء و بازی به خطب خطابت و پیش نمازی شتافتند انا لله. مودت ذوی القربی را به عداوت آل عبا و تعظیم اسباط مصطفی را بتسحیم اولاد مرتضی مبدل ساختند و به همین قدر از استحقاق عذاب الیم عقبی اکتفا نکرده بقتال اوصیاء وسبئی حریم ائمه هدی پرداختند، تیغ وقاهت و جسارت به خانوادۀ عصمت و طهارت کشیدند و در آن قتل و غارت چشم از حقوق انذار بشارت پوشیده یکی از هزار ندیدند. و بالجمله نتائج غباوت و شقاوت اذناب خلیفۀ کفرنژاد و اصحاب سقیفۀ ذات العناد بیش از حیاطت تعداد است و زیاد از حیازت ایراد. لعنت فراوان و نقمت بی پایان از خدایی و ملائکه و جمیع عباد بر اینان باد و بر هر بدگهر تیره نهاد که دل به دوستداری این بدبختان نفاق کیش بست یا زبان به لعن و بیزاری از این دلسختان کفراندیش نگشاد.
معاد
مراد از معاد زنده شدن بندگان است بعد از نزول موت و حلول فنا و بازگشتن همگان به سوی ایزد بی همتا در عالم خلود و نشأ بقا. چون جمیع انبیاء و اوصیاء از حقیقت اصول و فروع این مدعی خبر داده‌اند و یگان یگان از پاسبانان مراسم هدایت و اهتدا از چهرۀ سطوع نور وقوعش پرده اخفا گشاده اند، حشر مجموع اولین و آخرین از آیات کتاب مبین و روایات ائمه دین معلوم و مستبین گردیده و قبل از این وجوب تمسک به عروه وثقای این دو گوهر ثمین و التزام اعتصام به این دو حبل متین به دلالت دلایل و براهین به درجه یقین رسیده بنابراین باید که جمیع مکلفین که عموم قدرت جهان آفرین را به یقین دانسته‌اند به حیات ارواح و حشر اجساد بعد از تطرق بطلان و فساد بروجهی که از بیان شارع مستفاد است اعتقاد کنند و ایمان آرند و در تسویۀ بنان و جمع عظام انسان بعد از تفرق تمام اجزاء آن در تحقق سایر خصوصیات ماثوره ازدم نمایان مشهد آگاهی و عرفان در خلق جدید ابدان جازم باشند و شک ندارند تسجیر بحار و تسیر جبال و تکویر شمس و انکدار نجوم و نفخ صور و ضغطه قبور و سؤال منکر و نکیر و حساب نقیر و قطمیر و نزول قارعه و وقوع واقعه و وضع موازین قسط و بسط دواوین عدل و گواهی دادن یک یک از دست و پا و زبان بر جمیع آنچه از آن صادر شده در نافرمانی و عصیان و نشر صحائف اعمال و تطایر کتب از یمین و شمال و سایر اهوال و احوال که مخبران صادق الاقوال از آن خبر داده‌اند همه را دون قدرت ایزد بیهمال شمارند. بلکه می‌تواند بود که طایفه از دیده وران فرخنده گهر از این مقام خجسته اثر گامی فراتر گذارند تا متعلقات لذات و آلام دار مقام را که برای طوائف آنام سرانجام یافته از نعیم مقیم ابرار و مقربین و عذاب الیم فجارو جاحدین یک به یک را بدون خطور تزلزل و شک بنیروی فرط تیقظ و استغوار وفور نور تفکر و استبصار دیده انگارند.
فصل: قطع نظر از وجوب تصدیق انبیاء و ائمه هدی در تحقق معاد و احیای موتی و اثبات نشأه عقبی همانا پرتو نظر خرده بینان خردپرور بدین منظر خجسته اثر رسیده که آفریننده آشکار و پوشیده آدمی را از خاکی مرده و آبی گنده آفریده، نطفه را علقه و علقه را مضغه گردانیده و مضغه را صورت لحم و لحم را کسوت عظم پوشانیده پس روح حیات که پیرایه تکمیل جوارح و ادوات و سرمایه تحصیل مدائح و سعادت تواند بود را از دمیده و بعد از تعدیل ارکان و تقویم پرده نماید که در این جهان افراط و تفریط در میان مردمان… و ستم اقویا و زبردستان بر ضعفأ و زیردستان زیاد از اندزۀ حساب و شمار گروهی پسندیده و گروهی ناپسند. گروهی دارنده و گروهی حاجتمند، گروهی آزاده و گروهی گرفتار، گروهی آسوده و گروهی در آزار، گروهی صحیح و گروهی سقیم، گروهی معرّج و گروهی مستقیم، گروهی نیکبخت و مسعود و گروهی دلسخت و مردود، با وجود اختلاف این اضاف اگر جایی هستی و حضور را بر این سرای پرفتنه و غرور و مقصور انکاری و بعد از ارتحال از این منزل ناپایدار از انتقال برای آسایش و دار قرار را ناگزیر و ناچار نشماری و اقرار به قرارگاهی نیاری که به وصول آن محنت کشیدگان سوگوار است امیدواری بساق عرش کامکاری رسانند و ستمدیدگان دل افگار داد خود از جوراندیشان مردم آزار رستانند لازم آید اینکه هیچ یک از اوامر و نواهی الهی اعتماد را نشاید و انزال کتب و ارسال رسل بیهوده برآید و لوازم بیم و امید در هم آمیزد و وثوق از تکالیف و مواعید برخیزد و اینکه خدای عزوجل ظلم و جور بر کافۀ عباد را وادارد و مصادر اصلاح و افساد را در موارد داد و بیداد بحال خود واگذارد و این معنی ظلمی است واضح و هویدا و جوری است فاضح و رسوا و پیش از این دانسته شد که جناب مقدس کبریا عزوعلا از ظلم و ستم منزّه است و مبرّا چه بر قبیح آن دانا است و از فعل آن بی نیاز و بر ترک آن توانا پس باید که همه بندگان را هم از تباهی اجساد و فنای ابدان بار دیگر زنده گرداند و یگان یگان از طوائف مختلفه نیکان و بدان را به پاداش اقوال و اعمال رساند… از هر گونه آلایش پاکیزه ساخته بنعیم مقیم… وسراان تمرد اندیشه را به آتش جهنم و عذاب الیم سوخته در بوته نقمت گذارد جیب و دامان پاک نهادان خجسته اعمال را مالامال احسان و افضال بی زوال دارد. دست و گریبان کفرنژادان ناشایسته افعال را خسته تراکم خیبت و بال و بسته تصادم حسرت نکال گذارد تا خبیث از طیب ممتاز گشته کتاب ابرار به علیّین و کتاب فجار بسجیّن پیوندند و هر کس را هر گونه حقی باشد بی شائبۀ تطفیف و تخفیف به آن رسد تشاکل و تماتل حق و باطل راه تناقض و تقابل گیرد و آمیز شر صلاح و فساد صورت تضاد و رنگ عناد پذیرد وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ یَوْمَئِذٍ یَتَفَرَّقُون‏.^[۹]
در بعضی اخبار که با کمال اشتهار در معیار اعتبار تمام عیار به نظر اختبار آمده وارد است که دوستدار و پیرو ائمه اطهار در حالت احتضار به هنگامی که زبان از گفتار بازماند حضرت پیغمبر و امیر المؤمنین سلام الله علیهما و علی عترتهما المعصومین را بر بالای سر و پائین پا یمین و یسار نشسته بیند و دست انتظارش از گلزار دیدار آن دو گوهر آبدار بشارت و انذار گلهای رنگارنگ حضور سعادت پایدار چیند. پس دنیا و لذات دنیا را نسبت به وصول مقامی و حصول اکرامی که به اعلام ایشان امید دارد و حقیر شمارد بلکه نادیده انگارد و از روی انبساط و ارتیاح بین وی اطمینان و سماح جان بقابض ارواح سپارد و بعد از انزال قبر آن فرخنده گهر را دو فرشته نیکو منظر که در حسن و زیبایی هیچ شخصی از اشخاص بشر را با ایشان برابر نتوان داشت به نظر آید و از پروردگار و پیغمبر و امام و عقاید دیگر پرسش نمایند و چون در هر باب جواب مطابق حق و صواب شنوند مَقیل و مستقر آورد پیش نظر و از دو جانب دیگر بگشادگی منظر به اندازه مدّبصر آرایند و در آن گفت و شنید نوید عیش رغیه و سرافرازی جاوید بر آسایش عتید و راحت بی ندید که به او رسیده افزایند و دری از فردوس اعلی بر آن ماوای وسیع الفضا و مثوای بدیع الزواء گشایند پس تا هنگام بعث و نشور بنفخ صور محفوظ از نمایش منتخب بحت و سرور محفوظ از آلایش محنت کلفت و ثبور خوابد و در آن آرامگاه از نسیم حدائق و ریاضی جنان و شمیم گل و ریحان بهشت جاودان لذت فراوان یابد و دشمن خانواده بشارت و انذار را که گرفتار عشوه جحود و انکار بود و در نافرمانی و استکبار روزگار پیموده از دیدار افتخار انبیاء و سالار اوصیاء در آن حالت بی زنهار اضطرار بر اضطرار افزاید و از گفتار دو خلیفۀ پروردگار جز تهدید عذاب شدید و وعید عقاب جاوید بگوش هوش نیاید و در آن هنگام داند که تجرع حمیم و صدید ناچار است و توقع از قریب و بعید دورازکار پس تلخی جان کندن بر او چندان دشوار آید که هیچ شکنجه و هیچ آزار با آن برابری ننماید و بعد از مردن و کمان جان بردن آن خیره سر را نکیر و منکر با غایت کراهت محضر ومهابت منظر بنظر آمده از همان اعتقادات سوال کنند و آن مردود مستهان را چون در هر باب از گفتن جواب عاجز یابند گرزی گران چنان بر پیش سر زنند که جمیع جانوارن که در حوالی آن مکان انتشار یافته‌اند از هیبت او از آن ترسند مگر جن و انس که ایندو طایفه را کردگار جهان از شنیدن آواز آن امان داده و در نهاد ایشان بمقتضای بعضی از مصالح پنهان قوت استماع آن ننهاده پس فرشتگان به تخویف و تهدید آن نافرمان پرداخته زبان بنقریع و توبیخ گشایند و دری از دوزخ بر آن مکان مفتوح ساخته زندان او را از درکات میزان بدو نمایند و همواره از زفیر سعید و لهیب شرار در شکنجه و آزار باشد و پیوسته از لدغ عقرب و مار از گزند حشار زهردار بی آرام و قرار تا هنگام احیای موتی به قیام قیامت کبری و میعاد تصلیه جحیم بعد از آن وقوع واقعه عظمی.^[۱۰]
فصل: چون اسرافیل دم در صور دمد بنفخه آخرین خلائق سر از گورها بردارند به فرمان خداوند جان آفرین و هوای عظیم بر ایشان مستولی آید که هیچ یک از اهوال با آن برابری ننماید پس بر روی هم افتاده یکدیگر را افشارند و با وسعت فضاء از تنگی‌ها آرام در یکدیگر نگذارند و از شدت مرارت و سورت حرارت فرقه غرق عرق گردند و جوته تا به زانو در عرق مانند و طایفه تا به سینه و عنقی تا به گردن به اندازه آلایش معاصی و ارتکاب اعمال مستهجن و اقتراف اخلاق نامستحسن و هر یک از ایشان که عرق بیشتر ریخته باشد در زندگانی این جهان از روی امتثال فرمان در راه طلب خشنودی داننده آشکار و نهان مانند راه حج و جهاد کافران و قضای حوائج اهل ایمان آنروز و با کمال حبور و سرور ستور نفور از چهره حضور کشد. مرس هوس به جانب محبت هر کس گردانی در همان ساعت از روی اطاعت به سوی تو آید و بدون کوشش چهره آمیزش گشاید در غایت مهربانی و ایانی و تا توانی از محبت بی کلفتش بهره یابی چنانکه دانی بدون آنکه بلذت محبتش از بهجت محبت دوستان دیگر با زمانی در هیچ نعمتی از نعمتهای بیشمار آن دیار ناگواری مساهمت اغیار و سوگواری مزاحمت دل آزار نیست و همه کس را فراخور دسترس همت و هوس آنچه چشم هیچ بیننده و گوش هیچ شنونده نشنیده و به دل هیچ خواهنده نرسیده باشد ارزانیست.
فصل: خرامندگان آن والا حدائق قدسی شقائق همواره ساده رو باشند و گشاده خو رشیق الخدوانیق القد ابنای سی و سه ساله زیبایی اندام و دلربائی خرام و صفای لون و بهایی حسن و طراوت جمال و سراوت کمالشان زیاد از گنجایش ظرف حرف و ستایش وصف متعال بلکه از آرایش تحبیر خیال و نمایش تصویر مثال و همچنین آنچه آماده شد برای ایشان به فرمان داور منّان از تضاعیف نعمتهای گوناگون و تصاریف لذتهای غیر ممنون جمیع آنها را افزون شمار از تقدیر چند و چون مانند غرف‌های خوش منظر که بنای آن از یواقیت و دُرر باشد بعضی بر بالای بعضی دیگر تا سقوف سیم خالص وزر ابرین و صنوف الحان طرب انگیز استخدام اصناف ملائک اتکای انواع ارائک اشتیاق حور عین بملاعبه محرم و مداعبۀ همنشین سرور سریر و اهتزاز نشین به استقرار و آسایش بار یافتگان انجمن فرش‌های رنگارنگ، دیباج و حریر گسترده بر روی یکدیگر، نمارق مصفوفه و مساند مبثوثه والا افرنگ بی نظیر آکنده به کافور و مشک و عنبر طوائف و صائف و ولدان مخلد باحلل مکلّل یاقوت و مروارید و زبرجد اکواب و اباریق لبریز ناب شراب و مختوم رحیق در دست انتظار هر یک نهروان و از مستی سرشاران عقارنه عقل را دحو رخسار رسد و نه شعور را دثور صغار، لانه به سر را خرور خمار. و سرشت اهل بهشت چنان است که با وجود خودش فراوان و تناول لذائذ اطعمه نوازش نشان و نفائس فواکه الوان دامان حاجت به تحمل کلفت دفع فضول آن نیالایند بلکه ثقل مرزوق را از مسامات و عروق بمانند عرق ولدوق که فواتح روائحش از بوی عنبر و مشک ازفر به مراتب برتر باشد دور ساخته از رنج و مشقت ثقل آن آسایند.
فصل: بهشت جای مومنانی است که گناه کبیره نکرده باشند و اگر کرده باشند از آلایش اقتراف آن به کرامت ورود جویبار ندامت و استغفار پاک گردیده یا ایشان را شفاعتی از بازماندگان سرا پردۀ بشارت و انذار دریافته باشد یا رحمتی از رحمتهای بی منتهای پروردگار فرا رسیده. و آن را هشت در باشد برای دخول خردپروران آگاه، پهنای هر یک از آن درها چهار صد ساله راه. در خبر است از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام که یکی از آن درها راه در آمدن انبیاء و صدیقان است و یکی راه داخل شدن شهدا و صالحان و از پنج در دیگر پیروان و دوستداران ما داخل شوند و من همواره بر صراط ایستاده باشم و از رستگاری و استواری… پروردگارا به سلامت دار پیروان مرا و دوستان مرا… کسانی را که در دنیا به ولایت من گرویده‌اند و دوستداری… از عرش رسد که بتحقیق که خواستۀ تو بجا آمده و دعوت… اجابت گردید و شفاعت تو در شان شیعیان به قبول رسیده و شفاعت کند هر یک از پیروان من و از آنان که با من دوست بوده‌اند و به گفتاری یا کرداری مددکاری من نموده، هفتاد هزار نفر از همسایگان و نزدیکان خود را و آن در دیگر راه دخول سایر مسلمانان است از آن کسان که به یگانگی خدا گواهی داده‌اند و گرویده‌اند و به اندازۀ یک ذره دشمنی خانوادۀ ما بگرد دلشان نگردیده.
فصل: دوزخ جای سوگواری استوار است. و سرای بیقراری پایدار است. صغار شکنجه و آزار بیشماران از کمان تحمل تخفیف و نقصان برگران است و نصاب تعذیب و عقاب به حساب آن از ثیاب تخیّل تطفیف و تباب عریان است. افاعی و عقارب از جمیع نواحی و جوانب دهان عدوان گشاده بلسع نواصی ولدغ ترائب ادوات سطوات و کمند کرند گسترند کژدم و مار و انواع حشار زهربار حمله به یکبار از هر کنار کردن طغیان کشیده نیش نهش بی زنهار بکار برند چنان که آثار آزار هر نیشی از آن نیشهای زهردار تا چهل سال در عروق و اوصال ماند و هیچگونه زوال نپذیرد بلکه از شدت آلام از گزندهای ناهنجار هیچ یک از عظام و پیوندهای بی اصطبار در آن مدت انتظار به هیچ حیله آسایش نیابد و به هیچ وسیله قرار نگیرد. و زبان‌های آتش بی امان در آن مسکن مذلت و موطن هوان… علم سرکشی و طغیان افراشته و از هر طرف آن سرزمین تا چشم… دوربین کار کند آتش بر روی آتش انباشته تپش و سوزش آن آتش‌ها… تپش و سوزش آتش دنیاست بلکه تفسندگی و سوزندگی آتش این سرا هفتاد یکِ تفسندگی و سوزندگی آتش آن سرا است. در خبر است که این آتش را هفتاد نوبت باب شسته‌اند و سُورت حرارت را به آن شستنها شکسته‌اند اگر چنانچه چنین نبودی هیچ یک از آدمیان شعله‌های سرکش آتش را خاموش ننمودی و در خبر دیگر وارد است که اگر یک حلقه از حلقه‌های زنجیر هفتاد گزی که در آن سرا از برای کشیدن بعضی از سرکشان دغا ساخته و مهیاست بر روی دنیا گذارند سراسر دنیا و ما فیها از تفسندگی همان یک حلقه سوزد و اگر یک قطره از زقوم و ضریع آنجا در شربت تشنگان دنیا فشارند هیچ یک از ایشان توان آشامیدن آن نیارند بلکه از آب چندان بدبو باشد که بر روان آشامندگان آتش هلاک بی امان افروزد.
فصل: دوزخ را هفت در مقرر نموده‌اند و هر یک از آن درهای هفتگانه را از برای دخول گروهی از کفرنژادان خیره سر گشوده اند. پی سران انکار و جحود در آن دار الهوان بر سبیل دوام و خلود خواهند بود و از سرکشی مشعلۀ فروزان اذمان و آتش تابان خسران هیچگونه نخواهد آسود تمرّد نهادان را در آن بئس المهاد نه مردن مقضی و مقدر است که میرند و از گوناگون شکنجه‌ها راه رهایی پیش گیرند. جهنّم و شنیدن حسیس آن حریق مضرم آسوده سازد و رهاند و بر هر تقدیر اصحاب ایمان بعضی از دوزخ عذاب در امانند و بعضی در دوزخ جاودان نمانند بلکه بسیاری کمتر از آنچه مستحق آنند عقوبت معصیت کشیده غبار صغار و گرد نکال در طی آن احوال از دامان ایمان افشانند و در پایان کار بفضل خداوند جود و احسان خود را در غرفات جنان به پاداش اطاعت فرمان رسانند.
فصل: شفاعت کردن از برای گناهکاران مخصوص پیغمبران و امامان نیست بلکه این منزلتی است که بسیاری علماء و پرهیزکاران را به برکت متابعت و مشایعت ایشان چنانکه قبل از این اشاره به آن شد ارزانی است لهذا در خبر است از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله: «ما اتصلت عین بنظر و اذن بخبر.» که در امت من کس باشد که به شفاعت او داخل بهشت شوند جماعتی که افزونتر باشند از قبیله مضر و از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت است که مومنی که شفاعت او کمتر باشد از مومنان دیگر شفاعت کند از برای سی نفر لیکن مقام محمود شفاعت عظمی مخصوص خازن خزانهُ وَ لَسَوْفَ یُعْطیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى‏^[۱۱] است اولین و آخرین را از آن رحیق اصفی بهرۀ اوفی است و متقدمین و متاخرین را از آن کاس أوفی نصیب اکفی است. و در اخبار ائمه اطهار وارد است که در روز قیامت به هنگامی که مردمان را عرق فرو گرفته باشد و خود را بغایت مکدّر و اسیمه سریابند به امید شفاعت از هر گونه شفاعت به خدمت آدم صفی شتابند ابو البشر گوید که این کار عظیم الخطر از من برنیاید و آنان را به خدمت نوح روان نماید و نوح به پیغمبر دیگر حواله کند و آن دیگر دیگری را نشان دهد و همچنین تا نوبت بعیسی رسد روح الله گوید بر شماست که به خدمت سرور انبیاء شتابید که چاره خلاصی خود جز در بارگاه حبیب الله نیابید پس آن جماعت با دل‌های پرحسرت به خدمت آن حضرت پویند و یگان یگان درمان دردهای عصیان از آن طبیب مهربان جویند پس آن حضرت از روی مرحمت ایشان را تا در بهشت رساند بعد از آن به سجود افتد و در آن سجود بسیار ماند در آن اثنا خطاب رسد که‌ای آرام بخش دلهای بیقرار از سجده سر بردار و هر خواهی از برای این بیچارگان سوگوار در معرض طلب آنکه شفاعت تو در حق همگان بر نور قبول آراسته است و دعوت تو به اجابت پیوسته از خواسته تو چیزی نکاسته است و باید دانست که خدای بردبار شفاعت شفاعت کنندگان را در حق همه گناهکاران شرمسار اجابت نماید و به زیور قبول آراید مگر در حق ناکسانی که به دشمنی خاندان عصمت و طهارت جسارت نموده باشند و دل و زبان به عداوت این دودمان ولایت نشان آلوده که عقدهایی آن فظاعت را بضاعت در خواست و شفاعت نگشاید و دست مامول هیچ شفیع در ازالت مقتضیات آن ضلالت شنیع بساق عرش قبول نساید. در خبر است از سرور بنی آدم صلی الله علیه و آله و سلم که هر گاه در مقام محمود شفاعت ایستم گروهی از امت من که گناهان کبیره کرده باشند یگان یگان را شفاعت کنم و خدای تعالی شفاعت مرا در حق همگان قبول کند و به خدا سوگند که شفاعت نکنم کسی را که فرزندان مرا آزرده باشد.
فصل: همچنانکه دشمنان خاندان سفارت یزدان از شفاعت آن مسند طراز اورنک کرامت و احسان یکباره بی نصیب و در آن بیمارستان بی تیمارند از حوض کوثر که آن نیز عطیه ایست مخصوص خیر البشر و از خزانه مرحمت بی پایان داور دادگستر به انعام آن سرور مقرر، یک قطره بهره ندارند بلکه از آن چشمه سار سزاوار صد هزار مذلت و صغارند. حوضی است وسعت آن از عدن تا عمان بلقأ آبش از لبن سفیدتر و از برف سردتر و از عسل احلی هر سعادتمندی که بکثریت از آن چشید بعد از آن هرگز تشنگی نکشد زبر جد و یاقوت به جای سنگریزه در قعر آن ریخته و مرجان و زعفران به ازای سبزه بر حواشی آن در هم آمیخته به شمارۀ ستارگان آسمان جامی چند گرداگرد آن چیده که چشم هیچ یک از بینندگان مانند آن ندیده ولایت سقایتش به عنایت رعایت حضرت امیر المؤمنین علیه السلام مرجوع است و موکول. چگونه چنین نباشد و حال آنکه اوست بخش کنندۀ بهشت و دوزخ و تمیز دهندۀ مردود از مقبول دوستداران حق شناس را باجازت نزول منازل و مناهل آن نوازد و عداوت تباران ناسپاس را از ساحت ورود موارد و مراصد آن دور سازد. فرخنده نهادان اصحاب را از آن آب کامیاب و سیراب گرداند و آلوده نژادان مرتاب را به صولت مقامع ایاب راند. چنانکه هیچ یک از فریفتگان سراب ارتیاب از بیم توالی قوارع التهاب در حوالی مشارع آن آب نمانند و هیچکدام از شیفتگان اسباب تباب در مقام پوزش و اضطراب با صد گونه کوشش و اسهاب جرأت توقف و الباب نتوانند بلکه با کمال سوگواری رخت امیدواری از مناهل کامکاری بندند و به انکال بیقراری و زاری به کلاکل نگرانی و خواری و سلاسل پشیمانی و شرمساری پیوندند. حاصل که بضاعت انصراف و انقلاب ایشان از هیبت خیبت و بشاعت لهاب بنصاب تباب رسد بخلاف پویندگان راه صواب که متاب و داد و ماب حبابشان نسبت به خانواده اصطفا و انتجاب بانصاب سحاب حسن ثواب و انفتاح ابواب رحمت بی حساب کشد و الحمد لله الذی هدانا لهذا و ما کنّا لنهتدی لو لا ان هدانا الله.
باب دوّم: در شمردن حسنات ابدان و سیّئات نمایان
آنچه تکلیف شارع تعلق گرفته به آن از کردار جوارح و ارکان چون زیاده بر آن است که این مختصر یگان یگان را بر لوح بیان نگارد. مناسب چنان است که از آن جمله متعلقات عقود و ایقاعات و بسی از حسنات و سیّئات را که موضوع کتاب از بیم اسهاب و اطناب در خارج جمیع ابواب پرده نشین قباب احتجاب دارد یکباره به کناره گذارد. و از متعلقات آرایش عبادات و پیرایش عادات ذوات الافنان بعضی از نکات لازم البیان را که به هنگام ترقب مراصد اطاعت فرمان و تنکّب از موارد تباعت طغیان ناگزیر عامۀ دیده وران شمارد، به تقریب تناسب سخنان در خلال تعداد اصول موجبات کرامت و امهات مورثات هوان در ضمن سه گفتار بر وجه اختصار به مسامح خردپروران سپارد.
گفتار اول: در تفصیل اعمال بر سبیل اجمال
هر کاری را که شارع ستوده و مکلفان را ترغیب به مواظبت آن نموده هر آینه گزارنده آن مستحق اجر عظیم باشد و شایسته احسان نمایان و بجا آورندۀ آن سزاوار کرامت جاودان باشد و مستوجب ثواب فراوان پس اگر آن کار چنان است که ناکردن آن علت استحقاق عقوبت و هوان است آن را فریضه و واجب گویند. و اگر چنان نیست بلکه تارکش از استحقاق عقوبت و ملامت بری است آن را مستحب و مندوب خوانند و همچنین کارهای ناپسندیده که نهی از مقاربت آن وارد گردیده و هر خجسته روانی که از روی اطاعت فرمان دست از آن کشد به ثواب رسد، بر دو گونه بود پس اگر فاعل آن مستوجب نکوهش و عقاب گردد آن را محظور و حرام نام گذارند و اگر ایتیان آن به استحقاق عقوبت نکشد آن را مکروه شمارند و جائز و مباح آن باشد که فعل و ترکش یکسان باشد، نه ارتکابش از اسباب عقاب تواند بود و نه اجتنابش بر اجتلاب ثواب تواند افزود. این است قرارداد اکثر دانش وران در تقسیم اعمال مکلفان نظر به استحقاق کرامت و هوان چه سراسر اعمال پسندیده و ناپسندیده کارکنان بر این پنج قسم مقصور است، لیکن اطلاق الفاظ مزبوره بر اقسام مذکوره مجرد اصطلاحی است که میان جمهور متاخران مشهور است چه کاره باشد که بر بعضی از اقسام محظور لفظ مکروه اطلاق کنند و بعضی از افراد واجب را سنت و بعضی از افراد سنت را واجب نام نهند و گاه باشد که واجبات را دو گونه شمارند، پس بعضی را فریضه و بعضی را سنت نام گذارند. فریضه آنچه آیات باهرات قرآن بر وجه صریح دلالت بر وجوب آن نموده، و سنت آنچه پیغمبر صلی الله علیه و آله امر به گذاردن آن فرموده و از تضیف اعمال بدین منوال دانسته شد که ترک محظورات ملحق می‌شود به واجبات و ترک واجبات ملحق می‌شود به محظورات و همچنین ترک مکروهات در شمار مندوبات خواهد بود و ترک مندوبات در عداد مکروهات معدود. اکنون باید دانست که بسیاری از مباحات را نیت نیک یا نیت بد بطاعت یا معصیت پیوندد، مثلاً اکل و شرب به نیت پایندگی قوت برای ادای عبادات از جمله حسنات و مورث ثواب و به نیت تحصیل قدرت بر ارتکاب معصیت از جمله سیّئات و موجب عقاب و سایر لذات و مباحات را بر این قیاس باید نمود و به تصویب نیّات در جیمع حرکات و سکنات بر نصیب کامل از روشنی دل باید افزود.
فصل: آنچه را از واجبات جمیع مکلفان بگذاردن آن مامورند واجب عینی خوانند مانند نمازهای پنجگانه و روزه ماه مبارک رمضان که با استجماع شرائط وجوب هیچ یک از ایشان در ترک آن معذور نیست و آنچه به حیثیتی است که هر گاه بعضی کسان قیام به آن نمایند دیگران از کلفت وجوب آن آسایند واجب کفایی است و واجب کفایی چنان باشد که اگر همگان بر ترک آن اتفاق آرند یگان یگان مستوجب عقوبت و آزارند مانند امر به معروف و نهی از منکر با تحقق شروط معتبر و مانند تجهیز اموات مسلمین و مسلمات به طریق مقرر و همچنین مندوبات نیز بر دو گونه باشد نظر به همین اعتبار لیکن با مقایسۀ واجبات در عدم استیجاب ملامت و آزار مندوب عینی مانند گزاردن نوافل شبانه روزی و تلاوت قرآن و مواظبت بر سایر رواتب لیل و نهار و مندوب کفایی مانند تفریح کُربت ماتم زدگان دل افگار و سعی در قضای حاجت درماندگان سوگوار و بعضی از واجبات اعیان را از جمله کبائر و ارکان ایمان قرار داده‌اند و بنای صحت یقین و استواری ایمان را بر ملازمت آن نهاده‌اند مانند نماز و روزه و زکات و حج که اهمال در هر یک از اینها علامت نقصان ایمان است و بعضی دیگر کبیره نیست بلکه عقوبت اهمال در آن کمتر از عقوبت اهمال در گزاردن ارکان است و همچنین بعضی از گناهان را کبیره دان و ترک آن را شرط صحت ایمان و اتیان به آن را موجب رسیدن به عقاب میزان در نشاء جاودان مانند خون ناحق ریختن و از رحمت خدا ناامید گشتن و مادر یا پدر را از خود آزردن و دانسته ربوا یا مال یتیم خوردن و بعضی دیگر چنان نیست که ترکش از شرائط صحت ایمان باشد بلکه ارتکاب آن موجب عقوبتی گردد که کمتر از عقوبت کبائر گناهان باشد مانند صورت حیوان ساختن و گوش بر آواز ساز انداختن و حریر پوشیدن مردان و گردنکشی زنان از اطاعت فرمان شوهران. و از برای مندوبات و مکروهات نیز مراتب و درجات مقرر نموده‌اند و تاکید در اتیان و عدم اتیان بعضی از افراد این و آن نسبت به بعضی دیگر بیشتر فرموده‌اند و از آنچه گفته شد نمایان گردید که رعایت کبائر فرائض مقدم است بر رعایت صغائر واجبات. و اندیشه از کبائر محظورات اوجب و اهم است نسبت به اندیشه از صغائر محرمات و بعد از آرایش جوارح و ادوات به مقارفت انواع واجبات و مفارقت از اصناف محظورات آنچه از نوافل و مندوبات تاکید در اتیان آن بیشتر باشد بر آنچه تاکید درشان آن وارد نشده بیش باید داشت و همت بر اجتناب از مکروه‌هایی که کراهت آن افزونتر باشد بیش از اجتناب
آنها گاه باشد که جداگانه مکروه باشد یا محظور مانند شعر باطل بسیار خواندن از روی غفلت و غرور و مانند قول زور و اکل میته و شرب خمور و گاه باشد که در کراهت با حرمت از امری دیگر ملحوظ باشد یا محظور مانند نماز گزاردن نزدیک قبور و در خانه مصوّر به صورت وحوش و طیور و مانند نماز در جلد میته و پوست سمور و می‌تواند بود که بعضی از مندوبات و مکروهات تعلق داشته باشد به بعضی از مباحات مانند نام خدایی بردن در ابتدای اکل و شرب و سایر امور و مانند بول کردن ایستاده یا در زمین صلب یا در سوراخ مار و مورچه.
گفتار دوّم: اعمال پسندیده
نماز عمده فرائض اعیان و زبده شرائط صحت ایمان است و سایر فنون اطاعت فرمان بدون پاسداری آن از شایستگی قبول برگران است. سرمایه فوز و فلاح بندگان خجسته نهاد است بعد از تصحیح اصول اعتقاد و پیرایه سداد و صلاح روندگان فرخنده نژاد است به سوی منزل مراد معیار سنجیدن طاعات خردمنشان بندگی گزار، مکیال و ارسیدن حسنات راست روشان و زیبندگی تبار، مُصلح اعمال عرق ریزان ناصیه سعی مشکور منبع امال قدم فرسودگان بادیۀ جهد مبرور. رکن دین و ستون پرستاری، میزان شناختن ارجمندی از زیان کاری، سرآمد وسایل سعادت پایدار، پیش آهنگ قوافل عبادت کردگار، پویندگان شوارع پرهیزگاری بدون هدایت رعایتش به دار القرار تقرب و کامکاری نتوانند رسید و جویندگان شارع حق گزاری جز به عنایت حمایتش نشانی از چشمه سار آسودگی و استواری نتوانند دید، پس اگر چنان گزارده شود که پرتو خورشید قبول بر آن تواند تافت به سایر عبادات و قربات نیز زبور حصول مامول تواند یافت و اگر چنان باشد که آن را قبول نکنند و نپذیرند هیچ کرداری را به شمار نیارند و به چیزی نگیرند. در خبر است از سرور انبیاء علیه و آله افضل التحیه و اکمل الثنا که نماز ستون دین است و آن اول چیزی باشد که از کردار فرزند آدم به نظر آرند پس اگر درست بوده نظر در سایر اعمال او کنند و اگر درست نبود هیچ کرداری را منظور ندارند.^[۱۸] و نیز از آن حضرت روایت است که نماز در میان عبادات به منزله ستون خیمه است نسبت به سایر اجزاء و ادوات هر گاه ستون استوار ماند طناب و میخ و پرده فائده رساند و هر گاه ستون از استواری افتد هیچ یک از آنها سود ندهد و به کار نیاید.^[۱۹] و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدند که بهتر کرداری که بندگان به وسیله آن تقرب به پروردگار خود جویند چیست؟ گفت نمی داند کاری را بعد از معرفت که نیکوتر از نماز باشد^[۲۰] و همانا مراد آن حضرت از معرفت در این مقام معرفت امام است به وجوب اطاعت و لزوم ایتمام او بر جمیع طوائف انام. و می‌تواند بود که معارف دیگر را نیز شامل باشد از سایر عقاید متعلقه به شناخت آغاز و انجام و نیز از آن حضرت منقول است که هر گاه نماز کننده به نماز ایستد رحمت خدای او را فرا گیرد از نواحی آسمان و گرداگرد او فراهم آیند فرشتگان و یکی از ایشان فریاد کنان گوید که اگر این نماز کننده داند که به پاداش این نماز چه‌ها از برای او مهیا است هرگز نماز را به انجام نرساند.^[۲۱]
و از جمله فضائل نماز آن است که خاموش کننده آتش گناهان است، در خبر است که هیچ نمازی هنگام گزاردن آن نشود مگر آنکه فرشته از فرشتگان پیش روی مردمان آواز بردارد که‌ای مردمان برخیزید به سوی این آتش‌ها که بر خود افروخته اید پس اینها را بگزاردن نماز خاموش کنید^[۲۲]، و در روایتی دیگر وارد شده که هر گاه نمازگزاری که در گزاردن آن روی به خدا داری و رکوع و سجود و سایر ارکان آن را درست بجا آری، آمرزیده شود از برای تو هر گناهی که از نماز پیش از این تا نماز داری^[۲۳]، و از امام محمد باقر علیه السلام روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله خطاب به اصحاب کرده گفت که اگر بر در خانه یکی از شما نهری باشد که هر روز از آن نهر پنج نوبت غسل کند آیا بر بدن او چیزی از درن باقی ماند؟ گفتند: نی پس گفت: نماز مانند آن نهر جاری است که هر گاه یکی از نمازهای پنجگانه گزارده شود گناهی چند که مابین هر دو نماز اتفاق افتاده آمرزیده گردد.^[۲۴] همچنین از امام جعفر صادق علیه السلام منقول است که هر کس دو رکعت نماز گزارد به حیثیتی که داند که در اثنای آن چه می‌گوید یعنی در سراسر نماز دل را با خود حاضر دارد هر آینه آن نماز را به انجام رساند و هیچ گناهی میان او و خدای عزوجل باقی نماند.^[۲۵] و بالجمله فضیلت اقامت نماز بیش از فضیلت هر کردار است و عقوبت اضاعت و اساعت آن افزون از گنجایش حوصله اذاعت و اشاعت گفتار است و از این جهت در تضاعف اخبار تارک نماز را از ملت اسلام برکنار داشته‌اند و در شمار سایر کفار از شفاعت خانوادۀ بشارت و انذار بی نصیب گذاشته‌اند نافرمانی چند که نماز را سبک شمارند و دست از محافظت و مواظبت آن داشته گاه گذارند و گاه واگذارند و درستی و نادرستی آن را یکسان انگاشته ارکان آن را چنان که باید بجا نیارند، مانند آنان باشند که از دین اسلام و آئین پیغمبر و امام بهره ندارند. در خبر است که نیست میان بنده و کافر شدن مگر دانسته نماز فریضه را ترک کردن و در خبر دیگر وارد است که روزی حضرت پیغمبر در مسجد نشسته بود که مردی به نماز ایستاده ارکان آن را چنان که باید تعدیل نمی نمود بلکه در قیام و قعود سبیل تعجیل می‌پیمود، به حیثیتی که نه در رکوع آرام می‌داشت و نه در سجود پس آن حضرت چون شتاب و اضطراب او را در هر باب آزمود سرعت آن حرکات را در ذهاب و ایاب به دانه در چیدن غراب تشبیه نمود و گفت اگر این مرد میرد و نمازش چنین باشد هر آینه بر غیر دین و آئین من مرده خواهد بود.^[۲۶]
همچنانکه نماز یومیه بعد از معرفت بهترین عبادات است نماز جمعه با تحقق شرائط و وجوب بهترین صلوات است لهذا والیان کشور ایمان گزارندۀ آن را زیاد از حوصله بیان ستوده‌اند و سرآمد طاعات و حسنات اهمال کنندگان را بدون اقامت آن نابود و مردود باز نموده اند. از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که: «أَنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَیْکُمُ الْجُمُعَه»، به درستی که خدای تعالی فرض گردانیده بر شما گزاردن نماز جمعه را «فَمَنْ تَرَکَهَا فِی حَیَاتِی أَوْ بَعْدَ مَوْتِی وَ لهم امام عادل» پس هر کس واگذارد آن را و بجا نیارد در ایام حیات من یا بعد از ممات من و او را پیش نمازی عادل باشد که با او این نماز گزارد «اسْتِخْفَافاً بِهَا أَوْ جُحُوداً لَهَا» از روی استخفاف و سبک انگاشتن یا از روی جحود و باور نداشتن، «فَلَا جَمَعَ اللَّهُ شَمْلَهُ وَ لَا بَارَکَ لَهُ فِی أَمْرِهِ» پس جمع نگرداند خدا پراکندگی او را در تقلب روزگار و برکت ندهد خدا او را در هیچ کار، «أَلَا وَ لَا صَلَاهَ لَهُ» آگاه باشید که هیچ نمازی نیست مراورا، «أَلَا وَ لَا زَکَاهَ لَهُ‏» آگاه باشید که هیچ زکوتی نیست مراورا، «أَلَا وَ لَا حَجَّ لَهُ» آگاه باشید که هیچ حجی نیست مراورا، «أَلَا وَ لَا صَوْمَ لَهُ» آگاه باشید هیچ روزه نیست مراورا، «أَلَا وَ لَا بِرَّ لَهُ» آگاه باشید که هیچ نیکویی و طاعتی نیست مراورا، «حَتَّى یَتُوبَ»^[۲۷] تا اینکه از استخفاف یا جحودی که داشته توبه نماید و با قامت این نماز خود را به زیور کرامت فرمانبرداری آراید یعنی هیچ یک از طاعات و عباداتش شایستگی قبول ندارند مادام که از گناه ترک این فریضه توبه نکند و رو به بازگشت نیارد و نیز از آن حضرت روایت است «لینتهنّ أقوام عن ودعهم الجمعات أو لیختمنّ الله على قلوبهم ثم لیکونن من الغافلین»^[۲۸] و محمد بن مسلم که از جمله ثقات روات بوده از امام محمد باقر علیه السلام چنین روایت نموده: «مَنْ تَرَکَ الْجُمُعَهَ ثَلَاثَ جُمَعٍ مُتَوَالِیَهً طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قَلْبِهِ»^[۲۹] کسی که سه جمعه پیاپی نماز جمعه را واگذارد و بجا نیارد خدای تعالی بر دل او مهر گذارد یعنی فهمیدن و دریافتن آنچه را به کار آید از او پوشیده دارد. و در روایتی دیگر چنین است که هر کس بی عذری سه جمعه پیاپی آن را ترک کند پس به تحقیق که سه فریضه را ترک کرده باشد و سه فریضه را بی علتی وانگذارد مگر آن کس که به زبان ایمان آورده و به دل اعتقاد ندارد.^[۳۰]
و از امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که هیچ قدمی به سوی نماز جمعه نشتافته و ساعی نبوده مگر آنکه خدای عزوجل بدن آن را بر آتش حرام نموده^[۳۱] و همچنین از آن حضرت روایتی به نظر رسیده که خدای عزوجل روز آدینه را از روزهای دیگر ممتاز گردانیده و بهشت آرایش یابد برای آنکس که به نماز جمعه شتابد و شما پیشی می‌جوئید به سوی بهشت و مسابقت می‌نمائید به قدری که برای ادای نماز جمعه پیشی جوئید و زودتر آیند و در این روز گشایش می‌یابد درهای آسمان از برای بالا رفتن اعمال بندگان^[۳۲] و از امام محمد باقر علیه السلام روایت است که هر روز آدینه ملائکه مقربین با کاغذهای سیمین و قلمهای زرّین نزول نمایند و در ابواب مساجد بر کرسیهای نور نشسته کسانی که به نماز جمعه حاضر شوند می‌نویسند به همان ترتیبی که می‌آیند اول و دوم و سیّم و همچنین تا آنکه امام به منبر برآید و چون امام به منبر برآید صحائف خود را در هم می‌پیچند یعنی نام کسانی را که بعد از آن آیند ثبت نمی نمایند^[۳۳]، و در روایتی دیگر چنین است که این گروه از ملائکه مقربین در هیچ روزی از روزها فرود نمی آیند مگر روز آدینه، و در حدیث نبوی وارد است که هر کس به نماز جمعه آید از روی ایمان و توقع ثواب آن عمل خود را از سر گیرد یعنی گناهی چند که پیش از آن کرده باشد بگزاردن آن آمرزیده شود^[۳۴]، و از جمله روایتی که در فضیلت این روز ورود یافته اینکه آدینه را حقی است لازم پس بپرهیز از اینکه حق آن را ضایع گذاری یا در بندگی خدای عزوجل تقصیر روا داری یا کاری ناشایسته بجا آوری به درستی که ایزد تعالی در شب آدینه و روز آدینه حسنات را می‌افزاید و سیئات را می‌زداید و درجات را بلند می کند^[۳۵] و بسیاری از بندگان را از آتش دوزخ آزادی و رهایی می‌بخشاید و هر یک از مردمان که حق آدینه را رعایت کند و حرمت آن را شناسد از آتش دوزخ رهایی یابد و هر یک از ایشان که حرمت آن را سبک شمارد و حق آن را ضایع گرداند ایزد تعالی آتش دوزخ به او رساند مگر اینکه توبه کند، و در بعضی اخبار چنان مستفاد است که چنان که جزای نیکوکاری در این روز می‌افزاید سزای بدکرداری نیز زیاد می‌گردد.^[۳۶]
و از جمله فرائض اعیان که در شمار ارکان ایمان معدود است دادن زکوه که با عدم مبالات باخراج… از نقدین و مواشی و غلات، اقامت صلاه بی سود و نابود است بلکه سایر عبادات و قربات بی فائده و مردود است. رعایت کیشان آیات کتاب مبین این دو گوهر ثمین را در پیروی آئین دین قرین یکدیگر ساخته‌اند و ولایت اندیشان روایات معصومین هر یک را بدون آن دیگر بعد از تحقق شرائط مقرر خالی از اثر شناخته اند، تصاریف آیات صافی درایات ادای صلوه را با ایتای زکوه نام برده و تضاعیف روایات وافی هدایت استواری آن را به پاسداری این سپرده و هر دو را از علامات صحت طاعت گزاری و استقامت فرمان برداری می‌شمرده. در خبر است که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم کسانی را که زکوه نمی دادند از مسجد اخراج فرمود و به علت منع زکوه از نماز گزاردن در مسجد مسلمانان نهی نمود و گفت شما که زکوه نمی دهید در مسجد ما نماز مکنید.^[۳۷] و در بسیاری از اخبار وارد است که هر کس قیراطی از زکوه را منع کند و در دادن آن بخل ورزد در شمار مومنان و مسلمانان نباشد پس در هنگام مردن آرزو کنه که باز دیگر به دنیا آید و به کارهایی شایسته قیام نماید چنان که باید.^[۳۸] و از جمله روایاتی که در بیان عقوبت مانع زکوه وارد شده اینکه هیچ توانگری از خداوندان سیم و زردست از دادن زکوه نبندد مگر آنکه خدای عزوجل او را روز قیامت در پهن دشتی که از هیچ طرف گریزگاهی نداشته باشد محبوس داشته ماری سهمگین را که موی سرش از تندی زهر ریخته باشد بر او مسلط سازد پس آن مار چندین بار قصد او کند و او همی گریزد و بعد از آنکه داند که از گزند آن هیچ گونه رهایی نتواند ناچار دست خود را به دهان آن رساند پس مار مانند شتر نر دهان فرو برده تا تواند گزند رساند و زهر افشاند پس خود را طوق وار بر گردن او بپیچاند و با او ماند و هیچ توانگری از خداوند آن انعام سه گانه منع زکوه نکند مگر آنکه خدای تعالی او را در چنان پهن دشتی محبوس گرداند تا جمیع وحوش و چهارپایانی که مانند گاو و گوسفند سمّ داشته باشند بر سر او زنند و جمیع وحوش و طیور صاحب چنگال به چنگال خود او را گزند و هیچ توانگری از خداوند آن غلات چهارگانه به منع زکوه نگراید مگر آنکه خدای عزوعلا زمینی را که آن ناستوده حاصل از آن چیده یا دروده بر گردن او طوق نماید از بلندترین موضعی از مواضع آن زمین تا طبقۀ هفتمین و این طوق بر گردن او ماند تا روز بازپسین^[۳۹] و باید دانست که اخراج زکوه فطر نیز مانند زکوه مال است در وجوب امتثال و اهمال در ادای آن با تحقق شرائط مقرره از موجبات عقوبت و نکال.
فصل: و از جمله فرائض اعیان که از ارکان ایمان است روزه ماه رمضان است که هر کس دانسته یک روز از روزهای آن را بدون عذری افطار کند از ایمان بیرون رود و مستوجب عقوبت و هوان گردد و از جمله فوائد روزه داشتن آن است که باعث دعا کردن فرشتگان و دور شدن و روسیاه گشتن شیطان است و نگاه دارنده از سوزش آتش بی امان و سبب آمرزش داننده و بینندۀ آشکار و نهان است. خواب روزه دار بندگی پروردگار است و نفس برآوردنش تسبیح کردگار، در خبر است که خدای عزوجل چند نفر از فرشتگان را بر پاسداری جماعت روزه داران گماشته که هر روز از روزهای ماه رمضان طلب آمرزش از برای ایشان کنند و هر شب از شبهای آن ایشان را بشارت دهند و گویند: مژده باد شما را از اندک زمانی گرسنگی کشیدید و به پاداش آن به سیری و بی نیازی جاوید خواهید رسید پس در شب آخر این ماه روزه داران را ندا کنند و گویند بشارت باد شما را که گناهان شما آمرزیده گردید و توبه شما به قبول رسید پس باید بعد از این به کردار خود وارسید و نظر کنید که چگونه خواهد بود به هنگامی که نوبت دیگر عمل از سر گیرید. در خبر دیگر وارد است که هر کس یک روز از برای خشنودی عزوجل در شدت گرما روزه دارد و تشنگی او را دریابد خدای تعالی صدهزار فرشته بر او گمارد که تا هنگام افطار دست مرحمت بر روی او کشند و او را مژدگانی دهند و چون هنگام افطار آید و روزه گشاید خدای عزوجل به خطاب «مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ رَوْحَک» او را ستاید و به گواه گرفتن فرشتگان خود بر آمرزش او بر نوازش او افزاید.^[۴۰]
فصل: و از جمله فرائض اعیان و ارکان ایمان حج بیت الله الحرام و عمره الاسلام است که ترک آن با وجود استطاعت و توان از علامات عدم مبالات به شریعت سید الأنام است. تارک حج و عمره به علت قلت مبالات و کثرت توانی یا از راه آسایش گزینی و تن آسانی به انصاری و جهود محشور خواهد بود که سرگشتگان بادیۀ غوایتند و فرو رفتگان‌هاویه نافرمانی. در خبر است که هر کس حج ناکرده بمیرد بدون آنکه او را مانعی از گزاردن آن فرا گیرد از تنگدستی یا بیماری که با وجود آن طاقت بجا آوردن حج نیارد یا فرمانروایی که راه بر او بندد و نگذارد پس باید که بمیرد در حالتی که یهودی یا نصرانی باشد^[۴۱] یعنی آنچنان کس از دین اسلام چندان نصیبی ندارد. و از جمله فوائد حج آن است که موجب آمرزش انواع گناهان و مثمر آسایش از تطرق امراض و علل مشاعر و ابدان است. روزی فراوان گرداند و از فشارش و عذاب قبر رهاند. گزارنده حج هر گاه به تجهیز و کارسازی این سفر گراید از فروش و ظروف چیزی را از جایی برندارد و به جایی دیگر نگذارد و از ملابس و اثاث هیچ متاعی را نبندد و نگشاید مگر آنکه خدای تعالی ده حسنه بر حسناتش افزاید و ده سیّئه از سیئاتش زداید و ده مرتبه درجاتش را بلند نماید و هر گاه بر راحله قرار گیرد و رو به راه گذارد آن راحله هیچ گامی ننهد و هیچ گامی برندارد مگر آنکه خدای عزوجل همان مقدار که گفته شد از ثواب به صاحبش بخشاید و همچنین گام گام و مرحله مرحله که پیماید به همان طریق همواره سیئاتش کاهد و حسناتش افزاید و درجاتش به ترقی گراید تا بیابان به پایان رسد و هنگام احرام آید. و از هنگامی که احرام بندد و زبان به گفتن تلبیه گشاید تا وقتی که از گزاردن جمیع مناسک فارغ گردد و آساید بیش از آن استحقاق کرامت و احسان برای او به برکت وقوف آن مواقف و شهود آن مشاعر فراهم آید که تقریر بیان و تحریک بنان در گزارش و نگارش آن از عهده تعریف و توصیف برآید و در امان خدایی بودن اهل و مال و فرزندان و کفایت مؤنت عیال و وابستگان و قضای سایر حوائج و مهمات آشکار و نهان بر استجماع مثویات جاودان و استدفاع عقوبات بی کران بر آنچه گفته شد از فنون نوازش و احسان افزاید.^[۴۲] اکرام دیگر آنکه تا مدت چهار ماه تمام بعد از اتمام آن مناسک یا از دیدن هلال ذی الحجه الحرام حسناتش تمام نوشته شود و از صغائر سیئاتش هیچ کاری در صحیفه کردار ننماید و به اقلام نویسندگان کرام در نیاید.^[۴۳]
فصل: از تضاعیف اخبار چنان آشکار می‌شود که گزاردن حج ثوابش افزون تر است از آنکه هفتاد بنده را آزادی بخشایند و فاضل تر آنکه دست انفاق به خانه مالامال زر گشایند و همه را در راه خدایی تصدق نمایند و یک درهم که در راه حج انفاق کنند بهتر باشد از دو هزار درهم که به ارباب استحقاق دهند یا در مصرفی دیگر از راههایی خیر نهند.^[۴۴] و بالجمله حاجی بیت الحرام امور کاری و واقف عرفات فضایل شماری چندان که گرداگرد کعبۀ هوشیاری پای طواف گشاید و مابین صفا و مروه وایافتگی و خبرداری سعی نماید، در این مقام دلپذیر به هیچ تدبیر از گرفتاری زنجیر تقصیر نیاساید بلکه پیوسته عرق شرمساری بر ناصیۀ بیقراری پالاید، بیابان گرد مجال خیال را در ریاض نمایش برکات حرکات و سکنات این امتثال نهال اقبال قامت برومندی و کامکاری نکشد و صحرانورد در بیان حالرادانۀ امال به ترویه آب زمزم سخن گزاری و بربیت حجر محترم پاسداری به بلوغ درجۀ نخستین استکمال و استواری نرسد. در خبر است که یکی از بادیه نشینان بعد از کوچ کردن مردمان از منی در ابطح به خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شتافته به عرض رسانید که به قصد گزاردن حج از مکان خود بیرون آمده و به حج نرسیده و گفت من مال فراوان دارم اکنون که در یافتن این سعادت فوت شده می‌خواهم مرا راهنمایی به عملی از اعمال که به صرف کردن مال در آن از روی امتثال به ثواب حاجیان رسم، آن حضرت نظر به جانب کوه ابو قبیس گردانید پس گفت اگر همسان ابو قبیس زر سرخ داشته باشی و همه را در راه خدایی انفاق کنی به ثوابی که حاجیان به آن رسیده‌اند نتوانی رسید.^[۴۵] جامع کافی در روایت این خبر از آن سرور به همین مقدار اختصار نموده و در بعضی از اصول معتبر ذکر ثواب یک یک از طواف و سعی و وقوف عرفات و مشعر و قضای مناسک دیگر از آغاز تجهیز سفر که این مختصر را گنجایش نمایش تفاصیل آنها نیست بر آنچه نمودار گردید افزوده و هم در کتاب کافی مسطور است که در مسجد الحرام مردی از امام جعفر صادق علیه السلام پرسید که کیست که گناهش عظیم تر باشد، آن حضرت در جواب گفت آن کس که وقوف عرفه و مشعر بجا آرد و مابین صفا و مروه سعی کند پس گرداگرد خانه کعبه طواف نماید و در دشت مقام ابراهیم نماز گزارد پس در دل خود گوید یا پندارد که خدای عزوجل او را نیامرزیده، اوست که گناهش عظیم تر است.^[۴۶]
فصل: و از جمله فرائض اعیان تحصیل وجه معیشت است از ممر حلال از برای انفاق بر نفس و عیال با وجود توانایی و عدم مال یا به مزاولت تجارت یا بمباشرت حِرَف و اعمال، در خبر است از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم که: «مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى کَلَّهُ عَلَى النَّاسِ»^[۴۷] یعنی ملعون باشد آن کس که بار خود را بر دوش مردمان اندازد و مؤنت خود را علاوه مؤنه دیگران سازد، و به طلب آنچه او را در کار باشد نپردازد و نیز آن حضرت بندگی خدا را به هفتاد جزء بخش کرده و طلب حلال را افضل از سایر اجزا شمرده و از این معنی نهفته به این عبارت تعبیر کرده و گفته: «الْعِبَادَهُ سَبْعُونَ جُزْءً أَفْضَلُهَا جُزْءً طَلَبُ الْحَلَالِ»^[۴۸] و در بعضی اصول از امام محمد باقر علیه السلام منقول است که هر کس طلب روزی کند در دنیا که خود را از مردمان بی نیاز گرداند و به وابستگان و همسایگان آسایش رساند درخشندگی روی او در روز قیامت به درخشندگی بدر تابان ماند و در خبر دیگر وارد است که آن حضرت خود را نسبت به تنگدستی که پای تکاپو از جستجو کشیده و بر پشت خوابیده و به مجرد تحریک زبان با سکون دست و پا و سایر ارکان از آفرینندۀ جهان روزی طلبیده دشمن می‌یافته و خشمگین می‌دیده، چه صحرانوردان شناختن قبیح از حسن بیرون آمدن مورچه خُرد را از مسکن برای فراهم آوردن روزی و حصول فیروزی همواره آزموده‌اند و به نظر اعتبار سنجیده و این معنا از آن حضرت به این عبارت در یکی از کتب معتبره دانشوارن خجسته فطرت به نظر رسیده: «إِنِّی أَجِدُنِی أَمْقُتُ الرَّجُلَ یَتَعَذَّرُ عَلَیْهِ الْمَکَاسِبُ فَیَسْتَلْقِی عَلَى قَفَاهُ وَ یَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی وَ یَدَعُ أَنْ یَنْتَشِرَ فِی الْأَرْضِ وَ یَلْتَمِسَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ الذَّرَّهُ تَخْرُجُ مِنْ جُحْرِهَا تَلْتَمِسُ رِزْقَهَا»^[۴۹]، با آنکه مفاد بسیاری از روایات معتبر الاسناد چنان است که دعای چنین کس ردود درگاه یزدان است و از آن جمله روایتی است از امام جعفر صادق علیه السلام که آن حضرت دعای سه نفر را نامحمود دیده و مردود شمرده پس آن سه نفر را به این تفصیل نام برده: «رَجُلٌ کَانَ لَهُ مَالٌ کَثِیرٌ یَبْلُغُ ثَلَاثِینَ أَلْفاً أَوْ أَرْبَعِینَ أَلْفاً فَأَنْفَقَهُ فِی وُجُوهِهِ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَ لَمْ أَرْزُقْکَ وَ رَجُلٌ أَمْسَکَ عَنِ الطَّلَبِ فَیَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فَیَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَلَمْ أَجْعَلْ لَکَ السَّبِیلَ إِلَى الطَّلَبِ وَ رَجُلٌ کَانَتْ عِنْدَهُ امْرَأَهٌ فَقَالَ اللَّهُمَّ فَرِّقْ بَیْنِی وَ بَیْنَهَا فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَلَمْ أَجْعَلْ ذَلِکَ إِلَیْکَ»^[۵۰]، و همانا بدین علت به هنگامی که یکی از اصحاب آن حضرت استدعا نمود که از برای او دعا کند که خدای متعال روزی او را به آسانی دهد بدون آنکه دست به کاری زند آن حضرت گفت از برای تو این دعا نکنم طلب کن چنان که خدای عزوجل تو را به آن امر فرموده و مراد از این طلب تحصیل روزی است به یکی از اسبابی که روزی دهندۀ بندگان آن را وسیله حصول مامول نموده و خالد بن بجیح روایت نموده که آن حضرت فرمود: «أَقْرِءُوا مَنْ لَقِیتُمْ مِنْ أَصْحَابِکُمُ السَّلَامَ وَ قُولُوا لَهُمْ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ یُقْرِئُکُمُ السَّلَامَ وَ قُولُوا لَهُمْ عَلَیْکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا یُنَالُ بِهِ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا آمُرُکُمْ إِلَّا بِمَا نَأْمُرُ بِهِ أَنْفُسَنَا فَعَلَیْکُمْ بِالْجِدِّ وَ الِاجْتِهَادِ وَ إِذَا صَلَّیْتُمُ الصُّبْحَ وَ انْصَرَفْتُمْ فَبَکِّرُوا فِی طَلَبِ الرِّزْقِ وَ اطْلُبُوا الْحَلَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ سَیَرْزُقُکُمْ وَ یُعِینُکُمْ عَلَیْهِ».^[۵۱]
فصل: معلی بن خینس که از جمله وکلاء و امنای امام جعفر صادق علیه السلام بوده روایت نموده که نزد آن حضرت بودم که از حال کسی پرسید به عرض رسانیدند که چون بی چیز شده دست از کار گسسته و در خانه نشسته به عبادت پروردگار اشتغال می کند، پرسید که روزی او از کجاست؟ و از چه ممر می‌آید؟ گفتند از جانب بعضی از برادران پس آن حضرت گفت به خدا سوگند که عبادت آن کس که متکفل مؤنت اوست از عبادت او سخت تر است^[۵۲] یعنی بر آن می‌افزاید، همچنین از آن حضرت روایت است که خیری نیست در آن کس که دوست ندارد فراهم آوردن مال از ممر حلال، برای پاسداری آبرو و از منت اقران و امثال و ادای دین طلب کاران و نوازش خویشان و حق گزاری ایشان^[۵۳]، و همچنین از آن حضرت: «إِنَّ اللَّه لَیُحِبُّ الِاغْتِرَابَ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ»^[۵۴] ورود یافته یعنی خدای عزوجل دوست می‌دارد آن کس را که در طلب روزی از وطن دوری جسته و به غربت شتافته و در بعضی اخبار زراره ابن اعین مذکور است که مردی به خدمت آن حضرت آمده گفت عملی که به دست خود کنم نمی دانم و تجارت نیز نمی توانم و رو به هر کاری که می‌آرم بهره از آن برنمی دارم و از تنگدستی در آزارم آن حضرت فرمود کار کن و بار بر سر گیر و از مردمانی بی نیاز شو پس منت کس مپذیر پس به درستی که رسول خدا صلی الله علیه و آله سنگی گران بر دوش گرفته و در یکی از حیطان خود گذاشته و آن سنگ تا امروز در آن مکان باقی است و کس نمی داند که قعر آن تا کجاست و گرانی آن چیست^[۵۵] و ابو عمرو شیبانی خبر داده که حضرت صادق علیه السلام را دیدم جامه درشت پوشیده بیلی در دست داشت و در زمینی که از آن رو بود عمل می‌نمود و عرق از او می‌ریخت، گفتم فدای تو گردم بیل را به من بده تا این مشقت را از تو کفایت کنم گفت به درستی که دوست می‌دارم که در طلب معیشت از گرمی آفتاب آزار کشم.^[۵۶]
فصل: و از محمد بن عزافر مروی است که آن حضرت یکهزار و هفتصد دینار به پدرم داد و امر به تجارت آن فرمود پس او را آگاه نمود که امر به تجارت نه از روی رغبتی است مرا به حصول سود اگر چه به دست آوردن سود امری است مرغوب فیه که از آن متنفر نباید بود بلکه دوست می‌دارم که خدای عزوجل مرا ببیند که متعرض دریافت عوائد احسانم و در طلب این تجارت تابع امتثال فرمانم، عذافر گوید که سود تجارت آن مال یکصد دینار بود و به هنگامی که عرض حال کردم آن حضرت شادمان گشته اظهار سرور بسیار نمود پس مرا به افزون سود بر رأس المال امر فرمود.^[۵۷] و در بعضی از اصول معتبر به نظر رسیده که محمد بن منکدر، حضرت امام محمد باقر علیه السلام را در ناحیه‌ای از نواحی مدینه به هنگام سورت گرمی هوا دید که به دو نفر از وابستگان خود تکیه داده عرق از او میچکید، از غایت عوابت خواست که آن حضرت را پندی دهد که چرا در آن گرما متوجه دنیا گردید، جوابی شنید که نگون سار گردیده در مذلت جهالت کفید. پند ناپسند آن کدورت مند این بود که اگر اجل تو در رسد و در این حالت باشی چه خواهی کرد و خود را چگونه خواهی دید، حضرت امام بعد از آنکه جواب سلام آن نافرجام از روی زبدی و خشونت گفته بود چون این سخن مستهجن شنید آن تباه کار ناهموار را از فسادان گفتار بگفتن این کلمات درایت نثار آگاه گردانید: «لَوْ جَاءَنِی الْمَوْتُ وَ أَنَا عَلَى هَذِهِ الْحَالِ جَاءَنِی وَ أَنَا فِی طَاعَهٍ مِنْ طَاعَهِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَکُفُّ بِهَا نَفْسِی وَ عِیَالِی عَنْکَ وَ عَنِ النَّاسِ وَ إِنَّمَا کُنْتُ أَخَافُ أَنْ لَوْ جَاءَنِی الْمَوْتُ وَ أَنَا عَلَى مَعْصِیَهٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ»^[۵۸]، پس آن بد آغاز به غلط خود اقرار داد از آن پند ناهنجار برگشته به حقیقت ماجرا رسید و علت قلّت اکرام امام در ردّ سلام آن منکدر نافرجام از ضمائر بصائر فرخنده نژادان مسعود پوشیده نخواهد بود که آن مدبر عنود رو سیاهی بود از قبول نور وایافتگی و شعور مستنکر و مستنفر و هراز بر نشناخته به کمال هدایت و اکمال در مسند اضلال دوردستان مشارع کمال متمکن و مستقز و بصر… غوایت فروشی بسی از فریفتگان عشوه بیهوشی را از مقام امین اقتفای ائمه دین در فیافی ضلال مبین منتشر ساخته «کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ».^[۵۹]
فصل: از اسفار صباح این اخبار در انظار دیده وران مراصد اعتبار نمودار شد که ائمه انام علیهم السلام کوشش کارکنندگان را در سرانجام قوام کالبد جسمانی و نظام لوازم زندگانی شمرده‌اند و توانی در آن را به اقتضای اقتضای امال و امانی از روی تن آسانی و عوانی چنان که شیوه پیروان متصوفان و متقشفان است مانند اصحاب محمد بن منکدر و اذناب سفیان ثوری و سایر سرگشتگان بادیه ضلالت و نادانی نکوهش فراوان نموده‌اند و گفته که اگر کسی در خانه نشیند و در بر روی خود بندد چیزی از آسمان برای او فرود نیاید پس باید که هر یک از وضیع و شریف در امتثال این تکلیف به تحریک جوانح و شرایف گراید و در تلاش تحصیل وجه معاش به هر سو پای تکاپو گشاید و دست اهتمام در کاری بندد که از امتثال او آید بنابراین انبیای رسالت گزار با آن جلالت مقدار آن کار دنیای ناپایدار عار نداشته سبیل تحصیل می‌پیموده‌اند و سایر خلفای کردگار با کثرت اعوان و انصار به دست خود در ضیاع و عقار متصدی غرس اشجار و اصلاح جداول و انهار بوده از بار منت رجال می‌آسوده اند. رغبت به اتخاذ مزارع و ابتیاع ضیاع و انواع دیگر از وسایل فراهم مال از ممر حلال بر سبیل اجمال می‌داشته‌اند و همت بر صرف زیاده محصولات آن از مؤنه عیال در اصناف وجوه برّ و افضال می‌گماشته اند. آزاد کردن حضرت امیر المؤمنین علیه السلام هزار بندۀ مملوک را از کسب دست و کدعین امری است شائع الاشتهار و عرق ریختن ائمه دین از عترت سید المرسلین علیه و علیهم افضل، صلوات المصلین در اراض و بساتین شویندۀ غبار اغترار است از رخسار اعتبار مع هذا فریقی آن خیرسران نابکار و تیره گهران بداغار که دوش اصطبار از زیر بار سلامت گفتار و استقامت کردار به کنار کشیده‌اند و اقتفای آثار خانوادۀ بشارت و انذار را که معیار شناختن نیک و بد هر کار حزان نتواند بود کم عیار دیده آن مقدار ندانسته و نفهمیده‌اند که تحمل مؤنت اکتساب را سبب تزلزل توکل به مسبّب اسباب در هر باب انگاشتن پنداری است فرسنگها از خطیرۀ قبول عقول بر کنان و توغل در مددکاری هم کنان را با وجود اضطرار به تمدن و اجتماع که نوع انسان متفرد است به آن از سایر انواع در عقدۀ اهمال و اغفال گذاشتن کاری است ناهنجار و درختی است فتنه بار، ادوات جسمانی را با عقاید پنهانی چه نسبت و حرکات ابدان را با خطرات قلوب چه کار، تخمی است از غوایت که در شوریده زمین، سوایت به امید اهتداء و هدایت کاشته‌اند و از این زراعت شنعاء و بضاعت نکرأ حاصلی که برداشته‌اند رأیتی است از سرکشی و عوانی که به زور غرور شکنخوارگی و کامرانی در نظر مترقبان عوائد میهمانی و مترصدان مراصد میزبانی افراشته‌اند و بالجمله بنای کمان مناغات میان اطمینان و اعتماد بر کفایت یزدان که حقیقت توکل همان است با تحریک ادوات ابدان بر وفور غرور است و قصور شعور «وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ»^[۶۰].
فصل: و از جمله فرائض اعیان است انفاق بر زوجه و ممالیک ایمان و ایتام بسدّخلت همگان و بر فقیر هر یک از عمودین به شرط قدرت بر آن والا به اندازه مکنت و توان. در خبر است که هر کس از برای آسایش عیال خود رنج برد و تعب کشد ثوابش مانند ثواب جهاد کننده در راه خدای عزوجل بود^[۶۱] و در روایت دیگر چنان است که ثواب آن کس بیش از ثواب مجاهدان است^[۶۲] و از آن جمله فرمان پدر و مادر بجا آوردن و در خدمت گزاری ایشان طریق نیکوکاری و احسان سپردن و از آن جمله صلۀ ارحام و با نزدیک نسبان سلوک سبیل نوازش و اکرام و از آن جمله پاسداری عیال و وابستگان و حق گزاری اهل ایمان و سایر طوائف معاشران و از آن جمله تقدیر معیشت بر وجهی معروف که مقتضای قانون شریعت غرا باشد از برای هر صنفی از اصناف بعد از التزام اقتصاد در آن به اجتناب از رذیله یقتر و اعتساف از مخیله اسراف. در خبر است که هر کس میانه روی گزیند هرگز تنگدستی نکشد و درویشی نبیند^[۶۳] و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که اسراف مورث فقر و میانه روی مثمر بی نیازی است و از آن جمله وفای مواثیق و عهود و پاسداری نذور و عهود و از آن جمله دوری جستن در موارد فتن و مصادر شرور و دفع ضرر کردن از نفس و حریم و مال به قدر مقدور و از آن جمله راستی گفتار و ادای امانت به سوی جمیع مردمان از ابرار و فجار. در خبر است که فریفتۀ نماز و روزۀ مردمان مشوید بلکه کسان را به راستی سخن و ادای امانت امتحان کنید^[۶۴] و در خبر دیگر است که: «أداء الأمانه یجلب الرزق و الخیانه تجلب الفقر».^[۶۵]
فصل: و از آن جمله سجود کردن به هنگام تلاوت آیات سجده از سوره‌های عزایم قرآن و به هنگام گوش فرا داشتن به سوی خوانندۀ آن و باید که سجود را مقارن تلفظ به موجب آن دارند و به تکرر سبب مکرر روی به سجود آرند. و از آن جمله رد کردن سلام یا به همان عنوان که سلام کننده گفته باشد یا به عنوانی بهتر و تمام تر از آن^[۶۶] و در حکم سلام است سایر اقسام مهربانی و احسان و واجب عینی بودن رد سلام در صورتی است که مخاطب مخصوص باشد به تحیت و اکرام پس اگر متعدد باشند عینی نخواهد بود بلکه کفایی است و هر یک از مخاطبان که به واجب اقدام نمایند بر دیگران تکلیفی نیست و مراد از بهتر بودن جواب آن است که تحیتی بر تحیت سلام کننده افزایند مثلاً اگر السلام علیکم گفته باشد در جواب علیکم السلام و رحمه الله و برکاته رو نمایند، اما اگر مجموع را گفته باشد در آن صورت رد به مثل کافی است و چیزی بر آن افزون لازم نیست زیرا که آن تحیتی است که در میان اصناف تحیات تمام عیار و کامل است چه سلام و رحمت و برکات خدای عزوجل سراسر خیرات را شامل است. سعادتی از سعادات دو جهانی بیرون از آن نتواند بود پس در مقام سلام و مهربانی زبان با کرامی که افزون از آن تواند بود نتوان گشود و آنچه گفته شد از برای مسلمانان است نه از برای صاحبان سایر ملل و ادیان مانند نصرانی و جهود که در جواب آنان بر گفتن علیک اقتصار باید نمود بر هر تقدیر چیزی بر آن نشاید افزود.
فصل: از جمله واجبات کفایی است اقامت حجت بر اصول معارف دین از برای دفع شکوک و شبهات ملاحده و جاحدین و ازاله حیرت و تزلزل از قلوب عوام و مستضعفین و از آن جمله فتوی دادن در مسایل شرعیه و رفع خصومات کردن بر وفق قوانین و قواعد مرعیه به هنگام احتیاج مردمان به فتوی و قضا در حکمی از احکام و این هر دو مخصوص طایفه‌ای است از عدول علماء که جامع شرائط فتوی باشند و عارف به احکام ائمه انام علیهم السلام و از آن جمله مسلمانی را که مشرف بر هلاک باشد حسب المقدور از آن ورطه رهانیدن. و درمانده‌ای را که طلب فریادرس کند رستگاری دادن و به کام رسانیدن و از آن جمله اطعام گرسنگان و پوشانیدن برهنگان از اهل ایمان با وفور مکنت و قصور صدقات واجبه از کفایت ایشان به حد از ادای حقوق زوجه و اقارب و ممالیک ایمان و از آن جمله تحمل شهادت در عقود و ایقاعات صادره از مردمان در صورتی که تحمل آن متدین نباشد بر کسی از کسان و از آن جمله متعلقات تجهیز اموات مسلمین و مسلمات مانند تغسیل و تکفین و سایر امور از هنگام احتضار تا فراغ از نماز و انباشتن قبور. و از آن جمله امر به معروف و نهی از منکر در بعضی صور به شرط تجویز تاثیر و ایمن بودن از فتنه و ضرر و سایر شرائط مقرر. و از آن جمله جهاد با دشمنان دین و مخاطره نفوس و اموال در قتال کفر کیشان تمرّد آیین و باید دانست که جهاد دری است از درهای بهشت که ایزد تعالی بر روی اولیای خود گشوده و کرامتی است که از برای خواص بندگان ستوده ذخیره نموده و ایشان را به آن آزموده کارزار کفّار پیرایۀ سلامت ابرار است و نبرد گردنکشان دل آزار سرمایۀ استقامت فجار. سیوف صفوف دلاوران مفتاح گشایش جنّت و نار است. و صفوف صنوف مبارزان مرآت نمایش اخیار از اشرار. هر آغشته طینتی که با تحقق شروط وجوب مجاهده رغبت از آن گرداند کردگار نهان و آشکار جامه مذلت و صغار و شمله مسکنت و افتقار در او پوشاند و هر خجسته فطرتی که رخش همت به سوی قتال مستوحبان قواصف نکال و مستحقان به مواصف استیصال تازد، بخشایندۀ بی‌منّت جمال امالش را به انجاز مواعید و ایصال نوید عیش رغید مالامال احسان و افضال سازد.
فصل: از جمله مندوبات موکده به انواع تاکیدات حضور جماعات است در گزاردن فرایض صلوات که عدم اهتمام به محافظت آن بدون علت نمایان از آیات قلت مبالات است و در شمار معاصی و سیّئات به مقتضای بسی از روایات بلکه از تضاعیف آثار ائمه اطهار چنان آشکار می‌شود که حضور جماعت مسلمین عمده شعائر ایمان و زبدۀ مراسم دین است و میزان در شناختن ابرار و فجار و معیار جدا ساختن اخیار از اشرار همین است. غیبت تارک جماعت را بدون عذر و علت جائز داشته بلکه ترغیب به آن فرموده‌اند با آنکه عقوبت غیبت کنندگان را از عقوبت زناکاران سخت تر و با خوردن گوشت مردگان برابر نموده اند. در خبر است از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم که غیبتی نیست مگر از برای آن کس که در خانۀ خود نماز گزارد و رغبت به حضور جماعت ما ندارد و هر کس رغبت از حضور جماعت مسلمانان گرداند، صفت عدالت از برای او نماند و واجب است بر مسلمانان که غیبت او کنند و به او گویند و واجب است که از او دوری جویند و هر گاه امام مسلمانان از حال او آگاه شود باید که او را بیم کند و ترساند پس اگر از آن کردار باز ایستد و به جماعت حاضر شود و الا خانه را بر او سوزاند و هر کس ملازم حضور جماعت مسلمانان باشد و مواظبت بر آن نماید بدگویی او نشاید و حرام است بر مسلمانان که زبان به غیبت او گشایند و باید که او را عادل دانند و ستایند و نیز از آن حضرت روایت است که: «مَنْ صَلَّى الصَّلَواهَ الخمس فِی جَمَاعَهٍ فَظُنُّوا بِهِ خَیْراً»^[۶۷]، در بعضی از روایات بعد از آنکه حفظ مواقیت صلوات و حضور جماعات از جمله علامات عدالت مذکور است این عبارات خجسته اشارات به روایت ابن ابی یعفور از حضرت صادق علیه السلام ماثور است: «وَ لَیْسَ یُمْکِنُ الشَّهَادَهُ عَلَى الرَّجُلِ بِأَنَّهُ یُصَلِّی إِذَا کَانَ لَا یَحْضُرُ مُصَلَّاهُ وَ یَتَعَاهَدُ جَمَاعَهَ الْمُسْلِمِینَ وَ إِنَّمَا جُعِلَ الْجَمَاعَهُ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَى الصَّلَاهِ لِکَیْ یُعْرَفَ مَنْ یُصَلِّی مِمَّنْ لَا یُصَلِّی وَ مَنْ یَحْفَظُ مَوَاقِیتَ الصَّلَاهِ مِمَّنْ یُضِیعُ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ لَمْ یُمْکِنْ أَحَدٌ أَنْ یَشْهَدَ عَلَى آخَرَ بِصَلَاحٍ لِأَنَّ مَنْ لَا یُصَلِّی لَا صَلَاحَ لَهُ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله هَمَّ بِأَنْ یُحْرِقَ قَوْماً فِی مَنَازِلِهِمْ لِتَرْکِهِمُ الْحُضُورَ لِجَمَاعَهِ الْمُسْلِمِینَ وَ قَدْ کَانَ فِیهِمْ مَنْ یُصَلِّی فِی بَیْتِهِ فَلَمْ یَقْبَلْ مِنْهُ ذَلِکَ وَ کَیْفَ یُقْبَلُ شَهَادَهٌ أَوْ عَدَالَهٌ بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ جَرَى الْحُکْمُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مِنْ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله فِیهِ الْحَرَقُ فِی جَوْفِ بَیْتِهِ بِالنَّارِ وَ قَدْ کَانَ یَقُولُ لَا صَلَاهَ لِمَنْ لَا یُصَلِّی فِی الْمَسْجِدِ مَعَ الْمُسْلِمِینَ إِلَّا مِنْ عِلَّهٍ»^[۶۸]، و هم از حضرت صادق علیه السلام منقول است که رسول خدا صلی الله علیه و آله خواست بسوزاند گروهی را در منازلی که در آن می‌بودند و نماز در خانه‌های خود بجا می‌آوردند رغبت به حضور جماعت نمی نمودند پس کوری آمد و گفت یا رسول الله از بینایی عاجزم و بسیار است که آواز اذان می‌شنوم و کسی نمی یابم که مرا به مسجد کشاند و به حضور جماعت شما رساند حضرت آن روشن دل مشعون را به بستن ریسمانی از منزل تا مسجد امر فرمود و به گفتن «شُدَّ مِنْ مَنْزِلِکَ إِلَى الْمَسْجِدِ حَبْلًا وَ احْضُرِ الْجَمَاعَهَ»^[۶۹] عقدۀ اعتذار از دل آن سوگوار گشود.
فصل: و از آن جمله ادامت رواتب شبانه روزی است و اقامت این پنجاه و یک رکعت که یک علامت از علامات مؤمن شمرده شده در روایات، و بجا آوردن سنن و آدابی که تعلق یافته به گزاردن هر نماز از مقدمات و مقارنات و تعقیبات و محافظت اوقات فضیلت در ادای یک یک از صلوات چه مکتوبات و چه مندوبات. و از آن جمله بجا آوردن وضو و غسل و تیمم در احوال و اوقاتی که اختصاص داشته باشد به هر یک از این طهارات. و از آن جمله گزاردن صلوات است که ترغیب با قامت آن وارد شده در روایات بعضی متعلق بکرور و شهور و ایام مخصوصه سنوات و بعضی غیر متعلق به وقتی از اوقات و از آن جمله تعلّم و تعلیم قرآن و مواظبت بر تلاوت آن و بجا آوردن سجود به هنگام تلاوت و استماع غیر عزائم از آیات. و ملازم لوازم و مراسم قراءت بودن سیّما حفظ وقوف و بیان حروف و احضار دل و اکثار خشوع و اخبات. در خبر است که هر کس ایستاده در نماز زبان به تلاوت قرآن گشاید از برای او به ازای هر حرفی از حروف که تلاوت کند صد حسنه به قلم آید. و هر کس نشسته در نماز قیام به تلاوت نماید از برای هر حرفی پنجاه حسنه بر حسناتش افزاید. و آن کس که در غیر نماز به تلاوت گراید با قرائتش ده حسنه به ازای هر حرفی نامه اعمال خود را راید. و مراد از حرف در این مقام مانند الف و لام است نه گفتن کلمه یا کلام تمام است. و هر کس گوش بشنیدن یا چشم به دیدن یک حرف از حروف اندازد ایزد تعالی به اثبات یک حسنه و محو یک سیّئه و رفع یک درجه او را نوازد. و از جمله فوائد تلاوت قرآن آن است که باعث دوری شیاطین و حضور فرشتگان است. و از آن جمله اینکه دل را جلا دهد و روشنی بخشاید. هر گاه به سبب کثرت غفلت زنگ گیرد و تیرگی گراید. و در خبر است که دلها زنگ می‌گیرد چنان که آهن زنگ می‌گیرد پس به تلاوت قرآن و یاد مرگ جلا می‌یابد و روشنی می‌پذیرد.
و از جمله مندوبات دعا و مناجات و طلب حاجات از کافی مهمات و بسیاری تفرع و زاری به سوی درگاه باری در هر حالتی از حالات و زبان به ذکر خدای گشودن و با یاد او عزاسمه بودن و تضاعیف و تصاریف حرکات و سکنات و باید دانست که آفریننده جهان در بسیاری از قرآن یاد کنندگان خود را ستوده و ترغیب به تکثیر ذکر و دعا فرموده از آن جمله (ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَکُمْ)، بخوانید مرا و طلب کنید آنچه را خواهید از من تا روا گردانم برای شما حاجتی را که خواسته اید. (إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی‏ سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ) ، به درستی که آنان که استکبار می‌ورزند از بندگی من و گردنکشی می‌کنند از طلب کردن زود باشد که داخل دوزخ شوند در حالی که خوار و ذلیل باشند. و از آن جمله (ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً)^[۷۰]، بخوانید پروردگار خود را از روی فروتنی و آهستگی. (إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ)^[۷۱]، به درستی که او دوست نمی دارد گروهی را که از حد مرسوم در گذرند و در بندگی و دعا طریق تجاوز و اعتداء سپرند. (وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها)، و تباه مگردانید شعائر دین را در روی زمین به سرکشی و مزاولت عصیان بعد از آنکه نیکی یافته و شایستگی پذیرفته به ارسال پیغمبر و نمودار شدن معالم ایمان. (وَ ادْعُوهُ خَوْفاً)، و بخوانید پروردگار خود را از روی ترس که مبادا ادعا مردود گردد به علت ناشایستگی قبول که لازم تباه کاری شما است. (وَ طَمَعاً)، و از روی امیدواری قبول که لازم بخشایش و مرحمت بی پایان او است. (إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ)^[۷۲]، به درستی که نوازش خدا نزدیک است به نیکوکاران پس باید که بنده در نیکوکاری و استواری مراسم تضرع و زاری کوشش نماید تا بدان وسیله شایسته قبول نوازش باری گردد و هر چند اعمال ناشایسته از او سر نزند از رحمت فراوان خداوند عالمیان ناامید نباشد. و از آن جمله (یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثیراً)^[۷۳]،‌ای آن کسانی که گرویده اید و گردن نهاده یاد کنید خدایی را یاد کردن بسیار. (وَ سَبِّحُوهُ)، و تسبیح او بجا آرید یعنی او را از آنچه سزاوار او نباشد پاک و پاکیزه شمارید. (بُکْرَهً)، اول روز. (وَ أَصیلاً)^[۷۴]، از عصر تا شام و می‌تواند بود که مراد از اوائل و اواخر ایام استمرار باشد و دوام یعنی سراسر اوقات به ذکر و تسبیح او مشغول باشید. و از آن جمله (وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ)^[۷۵]، و یاد خدایی بسیار کنید شاید به آن وسیله رستگار گردید و به مقصود رسید. و از آن جمله در ستایش گروهی گفته (رِجالٌ لا تُلْهیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ)^[۷۶]، مردمانی که باز نمی دارد و غافل نمی گرداند ایشان را هیچ گونه تجارتی و بیعی از یاد خدای یعنی در حال خرید و فروش نیز به یاد او غرشانه اشتغال می‌دارند و مراسم بندگی بجا می‌آرند. و از آن جمله در نکوهش گروهی گفته (وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلاَّ قَلیلاً)^[۷۷]، یاد نمی کنند خدایی را مگر اندک.
فصل: و در بسیاری از آثار و اخبار ائمه اطهار سلام الله علیهم ما بقی اللیل و النهار وارد است که بهترین عبادات دعا کردن است و از خدای عزوجل طلبیدن و از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدند کدام شیوه از شیوه‌های بندگی خدا ستوده تر و بهتر باشد گفت: چیزی نیکوتر نیست نزد خدای از آنکه طلب کنند از او و خواهند از آنچه نزد اوست و هیچ کس دشمن تر نیست به سوی او از آن کس که سرکشی کند از بندگی او و طلب نکند آنچه نزد اوست. و از امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که نزد خدایی منزلی است که به آن نتوان رسید مگر به طلب کردن، و گفت اگر کسی دهان خود را از طلب ببندد و حاجت خود را از خدای نجوید چیزی به او داده نمی شود پس باید که از او طلب کنی تا به مطلوب رسی به درستی که هیچ دری را نکوبند مگر آن که برای کوبنده به آن گشایش یابد. و از آن حضرت پرسیدند از حال دو کس که یکی از ایشان به نماز ایستد و نماز می‌کرده باشد تا صبح نمودار شود و آن دیگر نشیند و به دعا اشتغال نماید کدام بین این دو… باشد گفت: دعا کردن نیکوتر است. و نیز از آن حضرت روایت است که خانه‌ای که تلاوت قرآن و ذکر خدایی در آن کنند برکت آن بسیار باشد و فرشتگان در آن حاضر شوند و دیوان از آن دوری جویند و آن خانه برای اهل آسمان روشن و درخشان باشد چنانکه ستاره درخشنده برای اهل زمین و خانه‌ای که تلاوت قرآن و ذکر خدایی در آن نکنند برکت آن کم باشد و فرشتگان از آن دوری جویند و دیوان در آن حاضر گردند، و به تحقیق که رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته: آگاه باشید تا خبر دهم شما را از نیکوتر کرداری از شما سر زند و درجات شما بالاتر و نزد خداوند شما پاکیزه و از برای شما بهتر از دینار و درهم بود و بهتر از آن که با دشمنان دین کارزار کنید و ایشان را بکشید و ایشان شما را کشند، گفتند: بلی، گفت: ذکر کردن بسیار. و در روایت دیگر از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله منقول است که یاد کنندۀ خدای عزوجل در میان غافلان مانند جهاد کننده است از جماعت گریختگان و جهاد کننده از گریختگان مراوراست بهشت جاودان. و آن حضرت به یکی از بزرگان صحابه گفت: به درستی که دوست‌ترین شما نزد خدای تعالی آن کس باشد که یاد خدا بیشتر کند.
مؤلف کتاب گوید که قطع نظر از ورود دلائل نقلیه و شهود شواهد عقلیه باید پرتو نظر وایافتگان خردپرور بر این منظر تابد که هر گاه خداوند بی مانند با غایت بی نیازی و کبر پاینده پوینده نشیب و فراز شدت در خارا یک نفس فرو نگذارد نشاید که بنده مستمند با نهایت مسکنت و ابتلاء در تطور اطوار راحت و عناء تفنن او خوف و رجاء نفسی بی یاد او جل شانه بردارد. و به هنگام تصادم هواجس ناهنجار و تراکم وساوس روزگار از تمسک به عروۀ وثقای بخشایش پروردگار و تشبث به حبل متین نوازش مقلب قلوب و ابصار غفلت و ذهول دور شود و بجز ستایش و نیایش داور بردبار نقشی بر لوح اندیشه اقبال دارد و ادبار نیگارد. پویندگان راه رستگاری و جویندگان آرامگاه استواری که شیوه بندگی و پرستاری دانند در قمع اخضار خرسندی و کارگزاری و رفع آثار و سوگواری چشم توقع و امیدواری از نبوع ینبوع تضرع و زاری نگردانند. هم نازع اغلال سلاسل خستگی و شکستگی است در مواقع و بی ماندگی در بستگی و هم فاتح اقفال خزائن ارجمندی و کامکاری است در مصارع تیره بخشی و نگون ساری. کیست که بینائیش معبود تنیده و سرمایه بهبود از خداوند احسان وجود طلبیده و به مقصود نرسیده، یا کیست که در کفایت مهمات از کافه همزات خطرات پیوند گسسته و در به کرامت استکانت و ادامت اخبات بسته و به ساحت راحت و سبات نپیوسته تضرع و اخبات زدائیده نقوش لوح محو و اثبات تراند گردید و ثمرات و نجات را به زمان قاضی حاجات و کافی مهمات از حال خود تواند کیبانید فقد روی شیخنا عروه الاسلام ابو جعفر الرازی فی جامعه الکافی باسناده عن الکاظم علیه السلام انه قال: «عَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّ الدُّعَاءَ لِلَّهِ وَ الطَّلَبَ إِلَى اللَّهِ یَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ قُدِّرَ وَ قُضِیَ وَ لَمْ یَبْقَ إِلَّا إِمْضَاؤُهُ فَإِذَا دُعِیَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ سُئِلَ صُرِفَ الْبَلَاءُ صَرْفَه».^[۷۸] و فیه باسناده عنه علیه السلام «مَا مِنْ بَلَاءٍ یَنْزِلُ عَلَى عَبْدٍ مُؤْمِنٍ فَیُلْهِمُهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الدُّعَاءَ إِلَّا کَانَ کَشْفُ ذَلِکَ الْبَلَاءِ وَشِیکاً وَ مَا مِنْ بَلَاءٍ یَنْزِلُ عَلَى عَبْدٍ مُؤْمِنٍ فَیُمْسِکُ عَنِ الدُّعَاءِ إِلَّا کَانَ ذَلِکَ الْبَلَاءُ طَوِیلًا فَإِذَا نَزَلَ الْبَلَاءُ فَعَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ».^[۷۹] و فیه باسناده عن الصادق علیه السلام «إِنَّ الدُّعَاءَ یَرُدُّ الْقَضَاءَ وَ قَدْ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً».^[۸۰] و عنه علیه السلام «إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَیَدْفَعُ بِالدُّعَاءِ الْأَمْرَ الَّذِی عَلِمَهُ أَنْ یُدْعَى لَهُ فَیَسْتَجِیبُ وَ لَوْ لَا مَا وُفِّقَ الْعَبْدُ مِنْ ذَلِکَ الدُّعَاءِ لَأَصَابَهُ مِنْهُ مَا یَجُثُّهُ مِنْ جَدِیدِ الْأَرْضِ».^[۸۱] و فیه باسناده عن ابی همام اسمعیل بن همام عن الرضا علیه السلام قال قال علی بن الحسین علیهما السلام: «إِنَّ الدُّعَاءَ وَ الْبَلَاءَ لَیَتَرَافَقَانِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ إِنَّ الدُّعَاءَ لَیَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً».^[۸۲] اقول: و من شرائط قبول الدعاء التقدم فیه قبل نزول البلاء علی ما رویناه عن مولانا الصادق علیه السلام انه قال: «مَنْ تَقَدَّمَ فِی الدُّعَاءِ اسْتُجِیبَ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ وَ قَالَتِ الْمَلَائِکَهُ صَوْتٌ مَعْرُوفٌ وَ لَمْ یُحْجَبْ عَنِ السَّمَاءِ وَ مَنْ لَمْ یَتَقَدَّمْ فِی الدُّعَاءِ لَمْ یُسْتَجَبْ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ وَ قَالَتِ الْمَلَائِکَهُ إِنَّ ذَا الصَّوْتَ لَا نَعْرِفُهُ».^[۸۳] و فی روایه اخری عنه علیه السلام «مَنْ تَخَوَّفَ مِنْ بَلَاءٍ یُصِیبُهُ فَتَقَدَّمَ فِیهِ بِالدُّعَاءِ لَمْ یُرِهِ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِکَ الْبَلَاءَ أَبَداً».^[۸۴]

De Freites et al (1997) و Hall et al (1996) در کلزا، Walley and Gemide (1997) در گندم، Negoc Son et al (2001) در سویا و برنج و همچنین Sahin et al (2004) در جو و چغندر قند گزارش کردهاند که تلقیح بذر این گیاهان با باکتری، موجب افزایش معنیدار عملکرد و اجزاء عملکرد و افزایش جذب عناصر مخصوصاً فسفر گردید.
Afzal et al (2005) در تحقیقی روی گندم نتیجه گرفتند که کاربرد باکتریهای حل کننده فسفات و رایزوبیوم به همراه کود شیمیایی فسفر سبب افزایش وزن ساقه و ریشه، محتوای فسفر دانه، عملکرد دانه، ارتفاع بوته، محتوای پروتئین و قند ساقه و ریشه میگردد.
کاربرد باکتریهای حلکنند فسفات، موجب افزایش حلالیت فسفر غیر محلول، افزایش جذب فسفر، افزایش محتوای نیتروژن و پتاسیم در بافتهای گیاهی و افزایش معنیدار عملکرد در جو و نخود گردید. کاربرد میکروارگانیسمهای حل کننده فسفات پروتئین دانه جو را افزایش و الیاف شوینده خنثی علوفه جو را کاهش داد. همچنین کاربرد این باکتریها موجب افزایش محتوای نیتروژن و پتاسیم در پیکره گیاهی جو و نخود گردید (Pal et al., ۲۰۰۱).
Mehrvaez and Chaichi (2008) و Yazdani et al (2009) گزارش دادند که کاربرد میکروارگانیسمهای حل کننده فسفات و ریز جانداران و باکتریهای پیش برنده رشد گیاه، توأم با مقادیر مناسب کود شیمیایی رشد رویشی و تعداد برگهای بالای بلال را بهبود بخشید و سبب افزایش معنیدار عملکرد ذرت گردید. ریز جانداران حل کننده فسفات جذب فسفر توسط ذرت را بالا برده و از طرفی سبب افزایش مقاومت به خشکی در ذرت گردید.
همچنین افزایش رشد ریشه و کل ماده خشک و افزایش عملکرد و اجزای عملکرد گندم (El-Azouni, 2008) در اثر تلقیح باکتریهای حل کننده فسفات گزارش شده است. تلقیح بذر گندم با باکتری موجب افزایش معنیدار عملکرد نسبت به شاهد گردید (Abdel-Magid et al., ۱۹۹۵).
Yazdani et al (2009) بیان داشتند که کاربرد میکروارگانیسمهای حل کننده فسفات و ریزوباکتریهای محرک رشد گیاه به همراه مقادیر مناسبی کود شیمیایی تأثیر معنیداری در عملکرد کمی و کیفی ذرت داشته است. Ehteshami et al (2007) با بررسی اثر ریز جانداران حل کننده فسفات بر ذرت افزایش رشد و جذب فسفر را مشاهده کردند که این امر تحمل گیاه را تحت شرایط تنش کم آبی افزایش میدهد.
ثانی و همکاران (۱۳۸۶) نیز کاربرد ریز و باکتریهای افزاینده رشد گیاه را موجب افزایش وزنتر بوته، افزایش عملکرد علوفه سیلویی، تعداد برگهای بالای بلال و رشد رویشی در گیاه ذرت دانسته اند.
کود زیستی سبب افزایش سطح برگ پرچم، ارتفاع بوته، تعداد پنجه در بوته، تعداد دانه در خوشه، وزن هزار دانه و عملکرد دانه در برنج گردید. افزایش دوام سطح برگ نیز سبب افزایش فتوسنتز و افزایش تجمع ماده خشک در برنج گردید (Ahmad et al., ۲۰۰۴).
Zahir et al (1998) افزایش وزن خشک بوته ذرت را در اثر کاربرد رایزوباکتریهای محرک رشد گیاه گزارش کردند. همچنین کود زیستی فسفات تأثیر معنیداری بر ارتفاع بوته و عملکرد بیولوژیک رازیانه داشت (درزی و همکاران، ۱۳۸۵). شریفی و حق نیا (۱۳۸۶) بیان کردند که کود بیولوژیک نیتروکسین بر عملکرد و اجزاء عملکرد گندم سبلان موثر است، به طوری که این کود بر عملکرد دانه و کاه، ارتفاع بوته، طول سنبله، تعداد دانه در سنبله و تعداد سنبله در متر مربع اثر مثبت داشت. نتایجReynder and Vlasak (1982) حاکی از آن است که ظرفیت پنجهزنی بالا همراه با ظرفیت جذب مواد غذایی پس از تلقیح با باکتری brasilense Azospirillum در گندم باعث افزایش عملکرد گردید.
Wu et al (2005) در آزمایشی در ذرت گزارش کردند که مصرف کودهای بیولوژیک علاوه بر بهبود وضعیت غذایی گیاه سبب بهبود خصوصیات خاک میشود. نتایج تحقیق توحیدی مقدم و همکاران (۱۳۸۶) روی ذرت، حاکی از آن است که در حضور باکتریهای حل کننده فسفات (سودوموناس پوتیدا وباسیلوس) میزان مصرف کودهای شیمیایی فسفات تا ۵۰ درصد کاهش یافت. احتشامی و همکاران (۱۳۸۶) بیان کردند که تلقیح بذر ذرت با میکوریزا و ریز جانداران حل کننده فسفات اثر مثبتی بر جذب عناصر غذایی و عملکرد دارد. ثانی و همکاران (۱۳۸۶) در یک بررسی روی ذرت گزارش کردند که استفاده از میکوریزا و ریز جانداران حل کننده فسفات سبب کاهش مصرف کود شیمیایی حداقل به میزان ۵۰ درصد گردید. راثی پور و علی اصغر زاده (۱۳۸۶) در تحقیقی روی اثرات متقابل باکتریهای حل کننده فسفات و برادی ریزوبیوم ژاپونیکوم در سویا گزارش کردند، باکتریهای حل کننده فسفات باعث افزایش وزن خشک، درصد نیتروژن، فسفر و پتاسیم در اندام هوایی، وزنتر و خشک گره های ریشهای شدند.
در بسیاری از مناطق ایران علی رغم فراوانی فسفر، مقدار فسفر محلول و قابل جذب کمتر از مقدار لازم برای رشد بهینه میباشد (درزی و حاج سید هادی، ۱۳۸۱). باکتریهای حل کننده فسفات باعث افزایش حلالیت فسفر غیر محلول خاک و افزایش رشد گیاه تحت شرایط کمبود فسفر قابل دسترس خاک میشوند (Seilsepour et al., ۲۰۰۲) و همچنین نیاز به استفاده از کودهای شیمیایی فسفره را کاهش میدهند (Patten and Glick, 2002).

Mehrvarz and Chaichi (2008) با بررسی اثر میکروارگانیسمهای حل کننده فسفات و کود شیمیایی فسفات روی کیفیت دانه و علوفه جو نشان دادند که حداکثر پروتئین در جو از کاربرد باکتریهای حل کننده فسفات حاصل شد. کودهای زیستی فسفر همچنین بر کیفیت علوفه جو تأثیر داشتند، بطوریکه این تیمارها میزان خاکستر را در سطح قابل قبول افزایش دادند. در نتیجه کاربرد کود زیستی فسفر میزان فیبرهای شوینده خنثی کاهش پیدا کرد، ولی میزان کربوهیدراتهای قابل حل در آب با کاربرد کود شیمیایی فسفر کاهش یافت. همچنین کاربرد باکتری حل کننده فسفات سبب افزایش میزان پروتئین دانه گردید (Sharma, 2002).
بسیاری از مطالعات نشان داد که فسفر جذبی بوسیله گیاهان در هنگام تلقیح با میکروارگانیسمهای حل کننده فسفات افزایش معنیداری نسبت به شرایط عدم تلقیح دارد (Vessey and Buss, 2002). میکروارگانیسمهای حل کننده فسفات همچنین افزایش رشد گیاه را از طریق تولید هورمونهای گیاهی همانند ایندول استیک اسید سبب میشوند، به این ترتیب که مراحل اولیه رشد گیاهی را تحت تأثیر قرار میدهند و ریشه حجم بیشتری از خاک را اشغال میکند و سطح جذب افزایش مییابد (Mehnaz and Lazarovits, 2006).
همچنین نتایج آزمایش Hernandez et al (1995) حاکی از آن است که وزنتر بوته ذرت با تلقیح بذر با سودوموناس فلورسنس افزایش یافت. Dileep et al (2001) نشان دادند که تلقیح بذرهای نخود باPseudomonas fluorescens منجر به افزایش ارتفاع ساقه، طول ریشه و وزن خشک گیاه نسبت به عدم آن گردید. همچنین Salih et al (1989) نشان دادند که قارچهای حل کننده فسفات، فسفات قابل دسترس را به طور معنیداری در خاکهایی که با سوپر فسفات تریپل کود دهی شده بودند، افزایش دادند.
کودهای زیستی فسفر با بهبود جذب فسفر، بر میزان عملکرد تأثیر میگذارند. افزایش عملکرد و کیفیت محصول با مصرف بهینه کود، بویژه انواع کودهای زیستی یکی از مهمترین اهداف میباشد. کاربرد یک گونه باکتری حل کننده فسفات در حضور سنگ فسفات معدنی روی گیاه چای موجب افزایش قابل توجه بیوماس و درصد کلونیزاسیون ریشه گردید (Hamidi et al., 2008). در بررسی اثر قارچهای حل کننده فسفر و باکتری رایزوبیوم همزیست باقلا روی بعضی از ویژگیهای شیمیایی خاک، جذب فسفر و نیتروژن توسط باقلا و عملکرد آن نتیجهگیری شده است که تلقیح بذر با قارچهای حل کننده فسفر و باکتری همزیست باقلا به طور موثری قابلیت دسترسی به فسفر خاک و نیتروژن معدنی را برای گیاه افزایش میدهد (Mehana and Abdul Wahid, 2002). کاظمی و همکاران (۱۳۸۶) دریافتند که قابلیت دسترسی فسفر چه به صورت کود معدنی و چه به صورت کود زیستی توانست بر بسیاری از ویژگیهای زراعی دو رقم باقلا که مورد آزمایش قرار گرفته بودند تأثیر مثبت بگذارد، به طوری که بیشترین مقدار عملکرد دانه و تعداد شاخه فرعی با مصرف کود زیستی بدست آمد. Turk and Tawaha (2002)، نشان دادند که در دسترس بودن یون فسفات باعث مقاومت باقلا در برابر ورس، زود رسی محصول، کیفیت بهتر، افزایش سرعت نمو گیاهی از سبز شدن تا آغاز گلدهی و گرده افشانی گردید و در نتیجه عملکرد افزایش یافت.
تلقیح بذرهای کلزا با کود زیستی آزوسپریلیوم و ازوتوباکتر نشان داد، کود زیستی به تنهایی تأثیر کمی بر عملکرد داشت، اما وقتی توام با کود شیمیایی نیتروژن و فسفر بکار برده شد، تعداد دانه در غلاف را افزایش داد که روی عملکرد تأثیر مثبت داشت. محتوای پروتئین بذر بستگی به میزان نیتروژن موجود در بذر دارد که در تیمار کود زیستی به همراه کود شیمیایی نیتروژن و فسفر بیشترین میزان را نسبت به کود زیستی به تنهایی و یا کود فسفره به تنهایی داشت (Yasari et al., ۲۰۰۸).
نتایج آزمایش Rokhzadi et al (2004) حاکی از این است که رایزوباکتریهای محرک رشد گیاه سبب بالا رفتن تعداد گره در ریشه، عملکرد دانه، بیوماس و پروتئین دانه گردید. ماکزیمم ماده خشک در ریشه و ساقه در اثر تلقیح با آزوسپریلیوم، ازوتوباکتر و پسودوموناس حاصل شد. کاربرد کود زیستی ازتوباکتر و کود فسفاته بارور به همراه استفاده از کودهای آلی، در صورتی که با نصف میزان کود شیمیایی استفاده شود، سبب افزایش میزان عملکرد دانه گلرنگ میشود (اجاقلو و همکاران، ۱۳۸۶).
کود زیستی به همراه ۵۰ درصد کود شیمیایی (نیتروژن، فسفر و پتاسیم) رشد رویشی، ارتفاع بوته، تعداد شاخه، وزن تر و وزن خشک گندم را در مقایسه با تیمار کود شیمیایی افزایش داد. همچنین نتایج آزمایش نشان داد که کل کربوهیدراتها در ماده خشک در تیمار کود زیستی توام با ۵۰ درصد کود شیمیایی افزایش یافت (Mahfouze and Sharafeldin, 2007). تلقیح بذر گندم با آزوسپریلیوم، ارتفاع بوته، تعداد پنجه، تعدادخوشه، ارتفاع خوشه و وزنتر و وزن خشک گیاه را در قبل و بعد از گلدهی نسبت به شاهد به طور معنیداری تحت تأثیر قرار داد و سبب افزایش آنها گردید (Mubassara et al., ۲۰۰۸). حسن زاده و همکاران (۱۳۸۵) افزایش عملکرد دانه و تولید ماده خشک جو را با کاربرد باکتریهای حل کننده فسفات تؤام با کود شیمیایی فسفر مشاهده کردند.
در بررسی اثر میکروارگانیسمهای حل کننده فسفات بر ویژگیهای کمی و کیفی ذرت محتوای فسفر قابل دسترس، عملکرد دانه، نیتروژن و فسفر دانه، شاخص برداشت و کارایی مصرف آب در گیاهانی که با این میکروارگانیسمها تلقیح شده بودند، به طور معنیداری افزایش یافت. به دلیل جذب فسفر بالا میکروارگانیسمهای حل کننده فسفر سبب پیشرفت رشد گیاه و افزایش مقاومت گیاه تحت شرایط تنش کم آبی میگردد (Ehteshami et al., 2007).
فلاحی و همکاران (۱۳۸۸) بیشترین عملکرد اسانس در بابونه را با کاربرد باکتریهای حل کننده فسفات مشاهده کردند. مدنی و همکاران (۱۳۸۴) در آزمایشی روی لوبیا اظهار داشتند که عملکرد دانه، بیوماس و وزن خشک بوته، تحت تأثیر باکتریهای حل کننده فسفات قرار گرفت، به طوری که عملکرد دانه در تیمار باکتری حل کننده فسفات نسبت به کود شیمیایی فسفر ۱۰ درصد افزایش را نشان داد. سطوح کود فسفر شیمیایی مخلوط با باکتریهای حل کننده فسفات بر عملکرد دانه، عملکرد کاه و کلش، وزن هزار دانه، درصد جذب نیتروژن و فسفر لوبیا تأثیر معنیداری داشت (El-Gizawy and Mehasen, 2009).
فصل سوم
مواد و روش ها
۳-۱ - مشخصات محل انجام آزمایش
۳-۱-۱ - موقعیت جغرافیایی
به طور همزمان دو آزمایش، در سال زراعی ۸۹-۱۳۸۸ در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهید باهنر کرمان با طول جغرافیایی ۵۷ درجه و ۱۰ دقیقه شمالی و عرض جغرافیایی ۳۰ درجه و۲۰ دقیقه شرقی و با ارتفاع ۱۷۵۰ متر از سطح دریای آزاد و در مزرعه مجتمع اقتصادی کمیته امداد امام خمینی (ره) بردسیر با طول جغرافیایی ۵۶ درجه و ۳۴ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۲۹ درجه و ۵۵ دقیقه شمالی و با ارتفاع ۲۰۴۴ متر از سطح دریا اجرا شد.
۳-۱-۲ - اقلیم
بر اساس روش اقلیم بندی کوپن، کرمان جزء مناطق خشک محسوب می‌شود و میانگین بارندگی و درجه حرارت سالانه در ۵۰ سال گذشته به ترتیب ۹/۱۵۲ میلی متر و ۱۷ درجه سانتیگراد میباشد (شکل۳-۱). بردسیر جزء مناطق معتدل و خشک می‌باشد و میزان بارندگی و درجه حرارت ۱۰ ساله به ترتیب ۹/۱۶۳ میلی متر و ۱۴ درجه سانتیگراد بود (جدول۳-۱).

شکل ۳-۱ منحنی آمبروترمیک ۵۰ ساله بارندگی و دما در ماه های مختلف سال به ترتیب بر حسب میلیمتر و سانتیگراد در شهر کرمان (سایت هواشناسی کشور).
جدول ۳-۱ مشخصات آب و هوایی بردسیر در طول دوره تحقیق در سال ۸۹-۱۳۸۸.

 

ماه	حداکثر درجه حرارت (C0)	حداقل درجه حرارت (C0)	مقدار بارندگی (mm)	حداکثر رطوبت (درصد)	حداقل رطوبت (درصد)
خرداد	۱/۳۵	۶/۱۴	۰	۵۲	۱/۱۳
تیر	۸/۳۸

۲-۳ انرژی در نظریات اقتصادی
در بخش تولید، تا چند دهه گذشته تاکید علم اقتصاد بر دو عامل تولید کار و سرمایه بوده است. سرمایه نیز تا قبل از انقلاب صنعتی بیشتر به زمین اطلاق می‌شده است علت این امر تسلط بخش‌های کشاورزی بوده بطوریکه کشاورزی ۹۰-۸۰ درصد تولیدات را به خود اختصاص می‌داده است. از این رو تابع تولید به شکل زیر بوده است.
Q= مقدار تولید
L= نیروی کار Q=F(L,K)
K= زمین
با ظهور انقلاب صنعتی و تغییر فرایند تولید، مواد اولیه نیز به جرگه عوامل مهم تولید درآمد و در بررسی‌های اقتصادی مورد توجه قرار گرفت. خصوصاً برخی از مواد اولیه نظیر پنبه و الیاف طبیعی در صنعت نساجی، سنگ آهن و ذغال‌سنگ در صنعت فولاد می‌توان نام برد. بنابراین تابع تولید به شکل زیر تغییر نمود:

Q= مقدار تولید
L= نیروی کار Q=F(L,K,M)
K= سرمایه
M= مواد اولیه
در هر دو دوره قبل و بعد از انقلاب صنعتی، یکی از عوامل مهم تولید از لحاظ طبیعی و فیزیکی، انرژی بوده است که به دلیل فراوان بودن آن کمتر مورد توجه اقتصاددانان قرار می‌گرفت.
اما از دهه ۱۹۷۰ میلادی و بعد از افزایش قیمت نفت خام و ظهور بحران در اقتصاد جهانی مسئله انرژی و کمیابی آن به شدت مورد توجه قرار ‌گرفت. بطوریکه در تابع تولید عامل انرژی نیز لحاظ گردید.
Q= مقدار تولید
L= نیروی کار
K= سرمایه Q=F(L,K,M,E)
M= مواد اولیه
E= انرژی
همان‌طور که ملاحظه می‌شود بعد از انقلاب صنعتی، سه عامل نیروی کار، زمین و سرمایه عموماً به عنوان عوامل تولید مطرح می‌باشند و بعد از بحران انرژی، برخی از اقتصاددانان و نظریه پردازان توسعه، انرژی را نیز به عنوان یکی از عوامل تولیدی می‌دانند. البته این اهمیت عمدتاً ناشی از افزایش قیمت انرژی و موضوع کمیابی آن مورد توجه نیست. بلکه این قبیل اقتصاددانان معتقدند که هر یک از عوامل کار، زمین و سرمایه برای تولید و نگهداری فرد نیاز به انرژی دارند. برخی از اقتصاددانان نظیر کلیوند^[۵] (۱۹۸۴) اهمیت بیشتری برای انرژی در تولیدات اقتصادی مطرح می‌کنند و انرژی را به عنوان عامل اصلی و مقدم بر سایر عوامل می‌‌‌دانند. طرفداران نظریه فوق بحث‌های خود را عموماً با فرض مهم‌تر بودن انرژی نسبت به سایر عوامل شروع کرده و سهم کمتری برای سایر عوامل تولید قائلند. از طرف دیگر اقتصاددانان نئوکلاسیک مانند برنت^[۶] (۱۹۷۸) معتقدند که انرژی به عنوان عامل مهم در رشد اقتصادی نیست و به عقیده استرن^[۷] (۱۹۹۳) نتایج نئوکلاسیک‌ها قویاً متاثر از این عقیده است که آنها فرض می‌کنند انرژی می‌تواند از راه های مشخص بر رشد اقتصادی تاثیر بگذارد و این فرض ساختار تحقیقات تجربی آنان را تحت تاثیر قرار داده است. تحقیقات وی مبنی بر تعیین رابطه بین انرژی و رشد اقتصادی در آمریکا حاکی از آن است که بین مصرف نهایی انرژی و رشد اقتصادی رابطه معنی‌داری وجود دارد به طوری که مصرف نهایی انرژی به عنوان یکی از عوامل مهم در تولید ناخالص داخلی است.
اما بر خلاف نظریات فوق اقتصاددانانی کینزینی (به شکل تلویحی) عامل انرژی را در کنار سایر عوامل قرار داده و تاثیر ناشی از افزایش قیمت آن موجب اختلال در تولید و کاهش عرضه کل و اشتغال را بدنبال دارد، مطرح می‌نمایند.
۲-۴ تقاضای انرژی در بخش‌های مختلف اقتصادی
آمارها نشان می دهد که بخش خانگی و تجاری سهم عمده‌ای در تقاضای انرژی را دارا است. بخش حمل و نقل دومین مصرف‌کننده بزرگ انرژی نهایی است. همانطور که انتظار می‌رود، تقریباً تمام مصرف این بخش را فرآورده‌های نفتی تشکیل می‌دهند اما در سالهای اخیر برخی وسایل نقلیه از گاز طبیعی فشرده (CNG) و (LNG) استفاده می‌کنند. در برخی مناطق شهری مانند تهران، مقداری برق برای مصرف قطارهای برق مصرف می‌شود. بخش صنعت سومین مصرف‌کننده عمده انرژی در ایران است.
در مجموع بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی نهایی بخش خانگی و تجاری است که ظرفیت قابل توجهی برای جایگزینی گاز طبیعی به جای فرآورده‌های نفتی دارد. با یک سیاست مناسب قیمت‌گذاری CNG می‌تواند در بخش حمل و نقل اقتصادی شده و فرصت‌های فوق‌العاده‌ای برای صرفه‌جویی فرآورده‌های نفتی ایجاد کند. اگرچه سهم گاز طبیعی در بخش صنعت بالاست، همچنان موارد و فرصت‌هایی برای جایگزینی و استفاده گاز طبیعی با قیمت‌های ارزان و مناسب وجود دارد.
۲-۵ انرژی و سایر شاخص‌های اقتصادی
انرژی به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل تولید و همچنین به عنوان یکی از ضروری‌ترین محصولات نهایی، از نظر اقتصادی دارای اثرات قابل توجهی است. مسلماً بررسی تمامی این اثرات در بخش حاضر امکان‌پذیر نخواهد بود. بنابراین در این بخش تنها برخی از مباحث مهم و اقتصاد به اختصار مورد بررسی قرار می‌گیرند. این موضوعات عبارتند از: مصرف سرانه و شدت انرژی، مصرف انرژی و رشد اقتصادی، شاخص‌ بهره‌وری انرژی و اثرات تورمی افزایش قیمت انرژی.
۲-۶ مصرف سرانه و شدت انرژی
به طور کلی افزایش کارایی و بهره‌وری عوامل تولید از جمله انرژی، می‌تواند موجب افزایش رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی شود. بنابراین از طریق بهبود تکنولوژی‌های تبدیل و مصرف انرژی می‌توان کارایی و بهره‌وری انرژی را افزایش داد. اگرچه معمولاً در مقایسه بین کشورها - از نظر سرانه مصرف انرژی - بالابودن مصرف نشانه توسعه یافته‌تر بودن یک کشور است، اما بایستی متذکر شد که عموماً این مصرف بالاتر با تولید ملی بیشتری نیز همراه است. از طرف دیگر تجربه کشورهای پیشرفته نشان داده که می‌توان با افزایش کارایی فن‌آوری‌های تولید و مصرف انرژی، ضمن ثابت نگه داشتن و حتی کاهش مصرف، توسعه اقتصادی و رفاه اجتماعی بالاتری به وجود آورد. در این ارتباط موضوعی که در مورد ایران بایستی مدنظر قرار گیرد این است که فراوانی نسبی منابع انرژی باعث شده که مصرف سرانه و شدت انرژی (در مقایسه با کشورهایی با ساختار مشابه و منابع انرژی کمتر)، بالاتر است. به عبارت دیگر تولید کالاهای انرژی‌بر، تا حدودی بالا بودن مصرف سرانه و شدت انرژی در ایران را توجیه می‌کند.
شاخص مهم دیگر برای ارزیابی نحوه استفاده از انرژی در سطح کلان کشور، شدت انرژی است. شدت انرژی نشان می‌دهد که برای تولید مقدار معینی از کالاها و خدمات، چه میزان انرژی به کار رفته است. برای محاسبه شدت انرژی می‌توان مصرف نهایی داخلی انرژی را بر تولید ناخالص داخلی تقسیم نمود.
برای تحلیل شدت انرژی در ایران توجه به الگوی بخش مصرف انرژی می‌تواند مفید باشد.
۲-۷ مصرف سرانه انرژی و رشد اقتصادی
در مورد نقش مصرف انرژی بر رشد اقتصادی مطالعات زیادی (در جهان) انجام شده است. بر اساس نتایج برخی از این تحقیقات، اگر چه در طول چند دهه اخیر مقدار انرژی مصرف شده برای هر واحد محصول تولید شده (یعنی شدت انرژی) کاهش یافته، ولی این بدان معنا نیست که نقش انرژی به عنوان یک نهاده تولید، در تولید کالاها و رشد اقتصادی کاهش یافته است. علاوه بر افزایش کارایی فن‌آوری‌های تولید و مصرف انرژی- که مورد اشاره قرار گرفت- دلایل اصلی کاهش شدت انرژی طی دهه‌ های گذشته کاربرد بیشتر سوخت‌های با کیفیت بالاتر و نیز استفاده بیشتر از الکتریسیته به جای سوخت‌های با کیفیت پایین‌تر مثل زغال‌سنگ و چوب بوده است. اگر این تغییر ترکیب در استفاده از منابع انرژی مورد توجه قرار گیرد، می‌توان پی‌برد که رابطه قوی بین سطح فعالیت‌های اقتصادی (رشد اقتصادی) با مصرف انرژی وجود دارد.
اگر چه عواملی مثل جایگزینی انرژی با سایر نهاده‌های تولید، بهبود فن‌آوری‌ها، تغییر ترکیب منابع انرژی (از منابع از انرژی با کیفیت بالاتر به جای منابع با کیفیت کمتر) و تغییر ترکیب کالاهای تولیدی (از کالاهای انرژی‌بر به سمت کالاها و خدماتی که نیاز کمتری به مصرف انرژی دارند) می‌تواند تا اندازه زیادی موجب کاهش مصرف و شدت انرژی شده و از این رو موجب تضعیف رابطه رشد اقتصادی و مصرف انرژی شود، اما به هر حال بایستی قبول کرد که این عوامل تنها تا حد معینی قادر هستند که وابستگی رشد اقتصادی به مصرف انرژی را کاهش دهند. بنابراین نمی‌توان انتظار داشت که شدت انرژی مخصوصاً برای کشورهای پیشرفته به مقدار چشمگیری کاهش یابد، مگر اینکه تحولات غیرمنتظره‌ای در پیشرفت فن‌آوری‌ها و یا کشف منابع جدید انرژی رخ دهد.
اگر انرژی را همانند سایر عوامل تولید (همچون نیروی کار و سرمایه) در چارچوب تابع تولید در نظر بگیریم، آن‌گاه معلوم است که افزایش مصرف انرژی سطح تولید را افزایش می‌دهد. به عبارت دیگر ارتباط مصرف انرژی و رشد اقتصادی در قالب تابع تولید، که رابطه فنی میان سطح تولید با مقدار مصرف هریک از نهاده‌ها را نشان می‌دهد، قابل بررسی است. با توجه به توضیحات فوق، آمار و اطلاعات موجود در مورد کشورهای پیشرفته و در حال توسعه نشانگر آن است که در مراحل اولیه توسعه اقتصادی ضریب انرژی (نسبت نرخ رشد مصرف انرژی به نرخ رشد اقتصادی) بالا بوده و بیشتر از واحد است. سپس به تدریج همراه با رشد اقتصادی ضریب انرژی کاهش یافته و به سمت واحد و یا حتی کمتر از آن میل می‌کند.
به هر حال اطلاعات فوق مؤید این نکته است که در مورد کشورهای پیشرفته در مقایسه با کشورهای در حال توسعه، شدت انرژی پایین ولی مصرف سرانه انرژی بالاتر است. به طور کلی می‌توان گفت که همراه با صنعتی شدن و کاهش اهمیت نسبی بخش کشاورزی (با انرژی‌بری کمتر) و افزایش اهمیت نسبی بخش صنعت و حمل و نقل (با انرژی‌بری بیشتر) و نیز همراه با جانشینی سوخت‌های تجاری به جای سوخت‌های غیرتجاری، رشد مصرف انرژی از رشد تولید ناخالص داخلی پیشی گرفته و نهایتاً ضریب انرژی افزایش می‌یابد. برعکس زمانی که تغییرات ساختاری کندتر شده و به تدریج تثبیت می‌شود، و سهم بخش‌های مختلف اقتصادی (کشاورزی، تجاری، صنعت، حمل و نقل و…) از تولید ناخالص داخلی حالت باثباتی پیدا می‌کند، و نیز قسمت اعظم مصرف انرژی از سوخت‌های تجاری تامین می‌شود، ضریب انرژی کاهش یافته و به سمت واحد میل می‌کند. حتی ممکن است که ضریب انرژی در مراحل بعدی به کمتر از یک دهم برسد.
۲-۸ شاخص بهره‌وری انرژی
شاخص بهره‌وری انرژی از تقسیم ارزش محصول به مقدار انرژی مصرفی به دست می‌آید (عکس شدت انرژی). برای محاسبه بهره‌وری انرژی در سطح ملی می‌توان تولید ناخالص داخلی را بر مقدار مصرف نهایی انرژی تقسیم نمود.
۲-۹
اثرات تورمی افزایش قیمت انرژی
در مورد اثرات تورمی افزایش قیمت انرژی دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که از جمله می‌توان به برخی از آنها به شرح زیر اشاره نمود:
افزایش قیمت انرژی به دلیل افزایش هزینه‌های تولید می‌تواند موجب انتقال منحنی عرضه کل اقتصاد به سمت بالا شده و همزمان باعث افزایش بیکاری و تورم شود. چنین پدیده‌ای که در اقتصاد تحت عنوان پدیده تورم- رکودی نام‌گذاری شده در دهه هفتاد و در پی افزایش ناگهانی و شدید قیمت‌های انرژی در اکثر کشورهای صنعتی به وقوع پیوست.
اگر قبول کنیم که تورم منشأ پولی داشته و بنابراین با حجم پول و نقدینگی ارتباط دارد، آنگاه افزایش قیمت انرژی فقط از این دیدگاه که هزینه‌های تولید در اقتصاد را تغییر می‌دهد بر تورم اثر می‌کند، با این حال باید توجه کرد که افزایش قیمت انرژی قیمت‌های نسبی در اقتصاد را تغییر داده و لذا سطح عمومی قیمت‌ها را تغییر می‌دهد.
در اینجا با بهره گرفتن از جدول داده- ستاده انرژی سال ۱۳۷۳ و با توجه به مدلی که در همین ارتباط توسط دفتر برنامه‌ریزی انرژی توسعه یافته، اثرات تورمی افزایش قیمت انرژی محاسبه شده است. افزایش مزبور از دو طریق بر سطح قیمت‌ها اثر می‌کند:
افزایش قیمت انرژی مستقیماً هزینه انرژی خانوارها را افزایش می‌دهد.
افزایش قیمت انرژی باعث افزایش هزینه تولید (و به تبع قیمت) کالاها و خدمات در بخش‌های تولیدی شده و از این طریق هزینه‌های مصرفی خانوارها را افزایش می‌دهد.
۲-۱۰ پیشینه تحقیق
در این بخش مطالعات در زمینه تحقیق در قالب مطالعات اقتصاد ایران و سایر کشورها ارائه می‌شود.
۲-۱۰-۱ تحقیقات داخلی
تجزیه و تحلیل نقش انرژی در اقتصاد کلان در طی سالهای ۷۸-۱۳۵۰ (عسگری، ۱۳۸۲)
هدف از این مطالعه تجزیه و تحلیل نقش انرژی در اقتصاد کلان جمهوری اسلامی ایران در طی سالهای ۷۸-۱۳۵۰ با بهره گرفتن از روش‌های خودهمبستگی برداری، همگرانی، مدل‌های تصحیح خطابرداری و متغیرهای تولید ناخالص داخلی، سرمایه‌گذاری کل، اشتغال کل و مصرف کل انرژی در کوتاه‌مدت و بلندمدت است. کلیه متغیرهای به کار رفته در مطالعه به صورت لگاریتمی و به قیمت ثابت سال ۱۳۶۹ می‌باشند. جهت بررسی رفتار پویای مدل از تابع واکنش ضربه‌ای، تجزیه واریانس، معیار پایداری و آزمون جدید علیت گرانجر استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهند که تغییرات در اشتغال و سرمایه‌گذاری باعث تغییر در تولید ناخالص داخلی می‌شود و تغییرات در مصرف انرژی سبب تغییرات در اشتغال می‌شود. از طرفی تغییرات در تولید ناخالص داخلی، اشتغال و سرمایه‌گذاری باعث تغییر در مصرف انرژی می‌شود. همچنین تغییرات در تولید ناخالص سبب تغییر در سرمایه‌گذاری می‌شود.

EVA معمولا بر اساس ارزش های تاریخی محاسبه می شود، بنابراین می تواند تا حدودی گمراه کننده باشد، به عبارتی بدون ارزیابی تصمیمات سرمایه گذاری بلندمدت، تجزیه و تحلیل EVA می تواند نتایج نادرستی ارائه دهد.

گاهی اوقات انجام تجزیه و تحلیل EVA غیر عملی است، به عنوان یک قاعده ی کلی تجزیه و تحلیل EVA برای شرکت هایی که تازه تاسیس شده اند و شرکت های سرمایه گذاری مناسب نیست.
برای تجزیه و تحلیل EVA شناسایی همه ی منابعی که در یک شرکت مورد استفاده قرار گرفته اند، ضروری است. بسیاری از دارایی هایی که در فعالیت های یک شرکت به کار گرفته می شوند، دارایی های نامشهود هستند که شناسایی، تعیین ارزش و تعیین هزینه ی سرمایه برای آن ها بسیار مشکل می باشد.
پیچیدگی محاسبات مربوط به ارزش افزوده اقتصادی را می توان جزء معایب این معیار نیز به حساب برد. به عنوان نمونه محاسبه WACC کاری سخت و زمان بر است و مستلزم مراجعه به پیوست های صورت های مالی می باشد.(محمودزاده، ۱۳۸۹)
۲-۶-۴-۲-ارزش افزوده اقتصادی تعدیل شده
یکی از عمده ترین انتقادات وارد شده به EVA آن است که هزینه فرصت منابع به کار گرفته شده در شرکت را بر مبنای ارزش دفتری آن ها محاسبه می کند در حالی که سرمایه گذاران انتظار بازده مبتنی بر ارزش بازار را دارند. اگر سرمایه گذاران شرکت را به ارزش بازار آن فروخته و وجوه حاصل از آن را در دارایی های با ریسک مساوی ریسک شرکت سرمایه گذاری کنند، در این صورت آن ها می توانند انتظار تحصیل بازدهی معادل هزینه سرمایه بر مبنای ارزش بازار کل شرکت و لزوما ارزش دفتری سرمایه گذاری نمایش داده شده در ترازنامه شرکت را داشته باشند. در نتیجه، هزینه سرمایه ناگزیر باید هزینه فرصت واقعی سرمایه گذاران را منعکس کند. به منظور بر طرف ساختن این نقص، Jeffrey و همکاران وی (۱۹۹۷) پیشنهاد جایگزینی آن با یک معیار جایگزینی که آن ها REVA می نامند را مطرح کردند. آن ها REVA را به عنوان سود خالص باقی مانده پس از کسر هزینه فرصت سرمایه گذاران به ارزش بازار، از سود خالص باقی مانده پس از کسر هزینه فرصت سرمایه گذاران بازار، از سود خالص عملیاتی پس از کسر مالیات تعریف می کنند که به صورت زیر محاسبه می شود :
= NOPATt سود خالص عملیاتی پس از کسر مالیات در انتهای دوره t
WACC= میانگین موزون هزینه سرمایه
MCapital t-1 = ارزش بازار شرکت در ابتدای دوره t (انتهای دوره t-1 )
حامیان EVA برای تعدیل ترازنامه حسابداری قبل از انجام برآورد از ارزش دارایی های به کار گرفته شده در شرکت دقت می کنند. این تعدیلات عمدتا شامل افزودن سرقفلی مستهلک شده انباشته به کل دارایی ها، ارزش سرمایه ای شده اجاره های عملیاتی، R&D و هزینه بازاریابی و توسعه محصولات جدید و سایر معادل های سرمایه می باشد هدف نمایش یک ترازنامه تعدیل شده است که ارزش اقتصادی دارایی های به کار گرفته شده را بسیار دقیق تر از ترازنامه ذاتا محافظه کارانه مبتنی بر بهای تمام شده تاریخی طبق اصول پذیرفته شده حسابداری منعکس کند. بنابراین انتقاد دیگر بر EVA آن است که تعدیلات انجام شده در ارزش دفتری دارایی های موجود در ترازنامه حسابداری هنوز ارزش کل شرکت را که ارزش فرصت های آینده را نیز در بر می گیرد، تعیین نمی کند.
ارزش کل شرکت عبارت است از مجموع دارایی های به کار گرفته شده و ارزش فعلی خالص فرصت های سرمایه گذاری جاری و آینده است که همچنین مساوی ارزش بازار حقوق صاحبان سهام به علاوه ارزش بازار بدهی ها می باشد. بنابراین تفاوت بین ارزش بازار شرکت و ارزش دفتری اقتصادی دارایی های به کار گرفته شده آن نشان دهنده ارزیابی بازار از ارزش فرصت های سرمایه گذاری جاری و آینده شرکت است. این تفاوت را می توان یک ارزیابی از ارزش استراتژی رقابتی شرکت و تخصیص منابع آن تلقی نمود. ارزش بازار شرکت می تواند بالاتر یا پایین تر از ارزش دفتری اقتصادی دارایی های به کار گرفته شده باشد اگر شرکت به عقیده بازار استراتژی ضعیفی را اتخاذ کند و یا فاقد منابع انسانی مورد نیاز برای اجرای یک استراتژی خوب به طور موفقیت آمیز باشد، ارزش شرکت در بازار به میزان پایین برآورد خواهد شد که ممکن است حتی زیر ارزش دفتری اقتصادی دارایی های آن باشد. (داداشی خالص،۱۳۸۷)
۲-۶-۴-۳-ارزش افزوده بازار
در سیستم مدیریت مبتنی بر ارزش از آنجا که نخستین هدف بنگاه‌ها ثروت آفرینی برای سهام داران است لذا اندازه‌ی مهمی که به عنوان شاخص ارزش آفرینی واحدهای تجاری برای سهام داران در نظر گرفته می‌شود اندازه‌ی ارزش افزوده‌ی بازار است. این اندازه یک اندازه‌ی خارجی از ارزیابی عملکرد است و تبلور دیدگاه بازار سرمایه نسبت به ارزش‌های شرکت است. افراد حرفه‌ای ارزش افزوده‌ی بازار را بهترین اندازه‌ی عملکرد مبتنی بر ارزش می‌دانند.
ارزش افزوده‌ی بازار از تفاوت بین ارزش بازار شرکت (شامل سهام و بدهی) و جمع سرمایه‌ی سرمایه‌گذاری شده در شرکت به دست می‌آید: (دستگیر و ایزدی نیا، ۱۳۸۲)
۲-۶-۴-۴-ارزش افزوده سهامدار
در فرایند ارزش آفرینی مالی، تبیین ایجاد ارزش برای سهامدار بسیار با اهمیت است. یک شرکت زمانی برای سهام دارانش ارزش ایجاد می نماید که بازده سهامدار از بازده مورد انتظار سرمایه فراتر رود. به عبارت دیگر، یک شرکت در سالی ایجاد ارزش نموده است که فراتر از انتظارات عمل نماید. ارزش ایجاد شده سهامدار به صورت ذیل کمی می گردد : (رهنمای رودپشتی، ۱۳۹۰)
ارزش ایجاد شده سهامدار را همچنین می توان به صورت ذیل محاسبه نمود :
ارزش بازار حقوق صاحبان سهام
افزایش ارزش بازار حقوق صاحبان سهام
ارزش افزوده سهامدار
بازده سهامدار
بازده مورد انتظار سرمایه
ارزش ایجاد شده سهامدار
شکل(۲-۳)- فرایند ارزش آفرینی
ارزش افزوده سهامدار اصطلاحی است که برای تفاوت مابین دارایی نگهداشته شده توسط سهام داران در پایان سال معین و دارایی نگهداشته شده آنان در سال گذشته به کار برده می شود. افزایش ارزش بازار حقوق صاحبان سهام – ارزش افزوده سهامدار نیست. زمانی از افزایش ارزش بازار حقوق صاحبان سهام صحبت می شود که :
سهام داران پول پرداختی برگه های سهام جدید شرکت را تقبل نمایند
تبدیل اوراق قرضه تضمین کننده قابل تبدیل، روی دهد
ارزش افزوده سهام به صورت ذیل محاسبه می گردد :
ارزش افزوده سهام =
افزایش ارزش بازار حقوق صاحبان سهام
+ سود سهام پرداخت شده در طول سال
-هزینه افزایش سرمایه
+ دیگر پرداخت ها به سهام داران (تخفیف بر ارزش اسمی، خرید مجدد سهام)
-تبدیل اوراق قرضه تضمین نشده قابل تبدیل
جدول۲-۴ محاسبه ارزش افزوده سهامدار برای دوره زمانی ۱۹۹۱-۱۹۹۹ را نشان می دهد. ارزش افزوده سهامدار از افزایش ارزش بازار حقوق صاحبان سهام در هر سال فراتر رفته است.
اگرچه، ارزش افزوده سهامدار، ارزش ایجاد شده سهامدار نیست. برای ارزش ایجاد شده در طول یک دوره، بازده سهامدار بایستی که از بازده مورد انتظار حقوق صاحبان سهام فراتر رود. (رهنمای رودپشتی، ۱۳۹۰)
جدول (۲-۴)- جنرال الکتریک – افزایش ارزش بازار حقوق صاحبان سهام و ارزش افزوده سهامدار در سال (بیلیون واحد پولی)
۲-۱۵-مزایا و معایب ارزش افزوده سهامدار
تمرکز اصلی معیارهای حسابداری سنتی بر معیارهایی است که معادل سود بعد از مالیات می باشد. رویکرد مبتنی بر ارزش (VBM) نظیر ارزش افزوده سهامدار (SVA) از طریق سود عملیاتی قبل از مالیات (NOPAT) و تخصیص مخارج سرمایه ای مربوط به عملیات اقتصادی کسب و کار، بر روی عملکرد عملیاتی متمرکز می باشد. ارزش افزوده سهامدار (SVA) از متغیرهای بسیار مهمی می باشد که این ویژگی آن را از معیارهای حسابداری سنتی مجزا می کند. مزیت عمده این معیار این است که این معیار مقدار سرمایه به کار رفته شده یک کسب و کار را مورد بررسی قرار می دهد. ارزش افزوده سهامدار (SVA) ترکیبی از داده های موجود در صورت سود و زیان و ترازنامه می باشد که این داده ها جهت تعیین و نمایش بازده های اضافی کل سرمایه گذاران مورد استفاده قرار می گیرد. در سطح گسترده ارزش افزوده سهامدار به عنوان یک ابزار تصمیم گیری در نظر گرفته می شود که در سطح تجاری با ارتباطی که بین آن و استراتژی های تجاری وجود دارد، بر سه بخش تمرکز دارد :
بهبود تصمیمات عملیاتی ( تهیه، تولید و بازاریابی و غیره ) و حمایت از آن و یا افزایش سود عملیاتی قبل از مالیات (NOPAT).
سرمایه گذاری در پروژه هایی که سهم مثبتی در ارزش افزوده سهامدار دارد.
کاهش در سرمایه هایی که منجر به سود اقتصادی نمی گردند، مانند فعالیت های ساخت ضایعات، یا صرفه جویی در سرمایه در گردش / دارایی ها.
همچنین از انتفادات این روش این است که در دوره کوتاه مدت بر ارزش سهامدار تمرکز دارد، در حالی که در بلند مدت ممکن است ارزش سهامدار کاهش یابد.(کاویانی، صمدی لرگانی، ایمنی و همکاران، ۱۳۹۱)
۲-۱۶-مروری بر پژوهش های داخلی
محمدرضا نیکخبت و علی اکبر مقیمی به بررسی رابطه بین ارزش افزوده اقتصادی و ساختار سرمایه در شرکت های محصولات کانی غیر فلزی و ساخت ماشین آلات و تجهیزات پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته اند. در این تحقیق اطلاعات ۵ساله (۸۷-۸۳) مربوط به ۲۵ شرکت در دو صنعت متفاوت مطالعه شد و نتیجه آزمون فرضیه ها نشان داد که رابطه معناداری بین ارزش افزوده اقتصادی و نسبت بدهی به دارایی در سه سطح تجمیع صنایع، صنعت محصولات کانی غیر فلزی و صنعت ساخت ماشین آلات و تجهیزات وجود ندارد. همچنین نتیجه ها نشان می داد که رابطه معنی داری بین ارزش افزوده اقتصادی و نسبت بدهی به حقوق صاحبان سهام در دو سطح تجمیع دو صنعت و صنعت ساخت ماشین الات و تجهیزات وجود ندارد ولی درصنعت محصولات کانی غیر فلزی رابطه ای خطی و معکوس بین دو متغیر در سطح اطمینان ۹۵ درصد مشاهده می شد. به علاوه تحقیقات نشان می داد که رابطه معنی داری بین ارزش افزوده اقتصادی و نسبت بدهی بهره دار به حقوق صاحبان سهام در شرکت های گروه محصولات کانی وجود ندارد، ولی در سطح تجمیع دو صنعت رابطه ای خطی و معکوس و در سطح صنعت ساخت ماشین آلات و تجهیزات رابطه ای خطی و مستقیم بین ارزش افزوده اقتصادی و نسبت بدهی بهره دار به حقوق صاحبان سهام مشاهده می شود. همین طور نتایج تحقیق نشان می داد که ساختار سرمایه در شرکت های گروه محصولات کانی غیر فلزی و ساخت ماشین آلات و تجهیزات با ارزش افزوده اقتصادی در سطح هر یک از دو صنعت و همچنین مجموع آن دو رابطه دارد.
حجازی و عارفه حسینی، به مقایسه رابطه ارزش افزوده بازار و ارزش افزوده اقتصادی با معیارهای حسابداری و بررسی این موضوع می پردازند که آیا بین دو شاخص ارزش افزوده اقتصادی و ارزش افزوده بازار با معیارهای ارزیابی عملکرد حسابداری ارتباطی وجود دارد تا به وسیله آن به مناسبترین معیار ارزیابی عملکرد داخلی که نماینده ارزش افزوده بازار نیز باشد دست یافت. در پایان این بررسی پیشنهاد شده است از معیار ارزش افزوده اقتصادی به عنوان شاخص ارزیابی داخلی و خارجی به علت رابطه قوی آن با ارزش افزوده بازار استفاده شود.این تحقیق ۴ فرضیه اصلی دارد، جامعه آماری شامل شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است که دارای اندازه متوسط هستند. اندازه متوسط نیز به این صورت تعریف شده است :” شرکت هایی که طی سال ۱۳۸۲ میزان دارایی آنها بین ۷۶ میلیارد ریال و ۶۲۶٫۵ میلیارد ریال است “. که بدین ترتیب ۱۹۸ شرکت در این دامنه قرار گرفتند. آزمون فرضیه ۱، بیانگر همبستگی بسیار قوی ۰٫۷۸ در سطح اطمینان ۹۵% بین دو متغیر ارزش افزوده بازار استاندارد شده به عنوان متغیر وابسته و ارزش افزوده اقتصادی استاندارد شده به عنوان متغیر مستقل است. آزمون فرضیه ۲، بیانگر همبستگی ۰٫۶۷ طی پنج سال مورد رسیدگی در سطح اطمینان ۹۵% بین دو متغیر ارزش افزوده بازار استاندارد شده به عنوان متغیر وابسته، و بازده حقوق صاحبان سرمایه، به عنوان متغیر مستقل می باشد. آزمون فرضیه فرعی “ب” نیز بیانگر همبستگی با اهمیت و قوی به میزان ۰٫۶۶ و در سطح اطمینان ۹۵% بین دو متغیر ارزش افزوده بازار استاندارد شده به عنوان متغیر وابسته و بازده سرمایه گذاری به عنوان متغیر مستقل می باشد. آزمون فرضیه فرعی “ج” طی پنج سال مورد رسیدگی در سطح اطمینان ۹۵%، همبستگی معناداری میان ارزش افزوده بازار استاندارد شده با معیار رشد سود هر سهم مشاهده نشد. همین طور نتایج آزمون فرضیه های فرعی ۳، این گونه اند که، قسمت “الف” آن بیانگر همبستگی بسیار قوی به میزان ۰٫۸ طی پنج سال مورد رسیدگی در سطح اطمینان ۹۵% بین دو متغیر ارزش افزوده اقتصادی استاندارد شده به عنوان متغیر وابسته و بازده حقوق صاحبان سرمایه به عنوان متغیر مستقل می باشد. قسمت “ب” فرضیه بیانگر همبستگی بسیار قوی و بااهمیت به میزان ۰٫۶۸ در سطح اطمینان ۹۵% بین دو متغیر ارزش افزوده اقتصادی استاندارد شده به عنوان متغیر وابسته با بازده سرمایه گذاری به عنوان متغیر مستقل است. آزمون فرضیه فرعی “ج” بیانگر همبستگی معنادار به میزان ۰٫۴۴ طی پنج سال مورد رسیدگی در سطح اطمینان ۹۵% بین دو متغیر ارزش افزوده اقتصادی استاندارد شده به عنوان متغیر وابسته با رشد سود هر سهم به عنوان متغیر مستقل است.بررسی فرضیه ۴ که بیان می دارد ارزش افزوده اقتصادی در مقایسه با سایر معیارها ( بازده حقوق صاحبان سرمایه، بازده سرمایه گذاری و رشد سود هر سهم ) از قدرت تبیین بیشتری برخوردار است، نشان داد که در پنج سال مورد رسیدگی، ضریب تبیین ارزش افزوده اقتصادی استاندارد شده همواره به طرز قابل ملاحظه ای بالاتر از ضریب تبیین سایر متغیرهای مستقل بوده است.
محمود یحیی زاده فر در مقاله ای تحت عنوان رابطه ارزش افزوده اقتصادی و نسبت های سودآوری با ارزش افزوده بازار شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران به بررسی ارتباط دو دسته معیارهای ارزیابی عملکرد سنتی ( بازده حقوق صاحبان سهام، بازده دارایی و سود هر سهم ) و معیار ارزیابی عملکرد مبتنی بر ارزش با ارزش افزوده بازار شرکت ها در فاصله زمانی ۱۳۸۵-۱۳۷۹ می پردازد و نتیجه می گیرد که ارتباط معناداری بین ارزش افزوده اقتصادی و نرخ بازده حقوق صاحبان سهام و ارزش افزوده بازار شرکتها وجود دارد، اما بین نرخ بازده دارایی ها و سود هر سهم و ارزش افزوده بازار رابطه معناداری وجود ندارد.
فریدون رهنمای رودپشتی در مقاله ای با عنوان بررسی و ارزیابی کارکرد ارزش افزوده اقتصادی و ارزش افزوده بازار جهت ارزیابی عملکرد اقتصادی شرکت ها، شرکتهای فعال صنعت سیمان را مابین سال های ۷۸ تا ۸۲ بررسی کرد و به این نتیجه رسید که بین ارزش افزوده اقتصادی با متغیرهای مالی مورد مطالعه نظیر EPS , Pو ROI رابطه وجود دارد. همچنین وجود رابطه MVA با ROI , ROS و RI نیز تایید گردیده است و نتایج مطالعه نشان می دهد که میزان رابطه EVA با متغیرها در مقایسه با MVA با متغیرها بیشتر است.
اصغر عارفی در مقاله ای تحت عنوان ارزش افزوده اقتصادی در شرکت های تصاحب شده در بورس اوراق بهادار تهران، عملکرد شرکت های تصاحب شده در بورس اوراق بهادار تهران را برای سال های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۳ با بهره گرفتن از ارزش افزوده اقتصادی مورد بررسی قرار داده است، و دو فرضیه را بدین ترتیب مطرح کرده است، میانگین ارزش افزوده اقتصادی پس از تصاحب در شرکت های تصاحب شده، بالاتر از میانگین قبل از تصاحب شرکت های مذکور است، و فرضیه دوم، میانگین ارزش افزوده اقتصادی پس از تصاحب در شرکت های تصاحب شده، بالاتر از میانگین ارزش افزوده اقتصادی پس از تصاحب شرکت های تصاحب نشده است. نتایج پژوهش درخصوص شرکت های تصاحب نشده نشان می دهد که ارزش افزوده اقتصادی پس از تصاحب در شرکت های مذکور نسبت به شرکت های تصاحب شده کمتر کاهش یافته است ولی از نظر آماری معنادار نیست. بنابراین مدیران شرکت های خریدار با بهره گرفتن از راهبرد تصاحب، توانایی بهبود عملکرد و خلق ارزش افزوده اقتصادی در شرکت های تصاحب شده را نداشته اند و تصاحب شرکت ها در ایران از نظر شاخص مذکور با کاهش عملکرد مواجه شده است.
غلامرضا کرمی، محسن نظری و سید مجتبی شفیع پور در مقاله ای تحت عنوان ارزش افزوده اقتصادی و نقد شوندگی بازار سهام تلاش کرده اند با ارائه یک الگو، اثرگذاری متغیرهای نقد شوندگی بازار سهام و ارزش افزوده اقتصادی بر ارزش شرکت و معناداری رابطه میان آنها را مورد آزمون قرار دهند، آنها بیان می دارند در این چارچوب، هزینه سرمایه کمتر و ارزش افزوده اقتصادی بالاترنشان دهنده ی ارتقای عملکرد و افزایش نقد شوندگی است و در نهایت مجموع این عوامل موجب افزایش ارزش شرکت می شود. آنان با بهره گرفتن از روش مطالعه ترکیبی، داده های مربوط به ۱۵۴ شرکت پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران را ما بین سال های ۱۳۸۳ و ۱۳۸۸ بررسی کرده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد، رابطه مثبت و معناداری میان ارزش افزوده اقتصادی و نقد شوندگی بازار سهام وجود دارد و همبستگی قوی و معنادار میان متغیرها و ارزش شرکت نیز تایید کننده اثرگذاری آن ها بر یکدیگر است.