جدول ۱-۱-گونه‌های آویشن جنس تیموس در ایران ۲۱
جدول ۳-۱- مشخصات منطقه جمع ‌آوری گیاه آویشن شیرازی ۶۷
جدول ۴-۱- ترکیب‌های تشکیل دهنده اسانس گیاه آویشن در مرحله قبل از گلدهی منطقه قرق………………………………………………………………………………………………………………………….۷۷
جدول ۴-۲- ترکیب‌های تشکیل دهنده اسانس گیاه آویشن در مرحله گلدهی منطقه قرق ۸۰
جدول ۴-۳- ترکیب‌های تشکیل دهنده اسانس گیاه آویشن در مرحله تشکیل بذر منطقه قرق ۸۳
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار ۴-۱- کروماتوگرام اسانس گیاه آویشن در مرحله قبل از گلدهی در منطقه قرق ۷۶
نمودار ۴-۲- کروماتوگرام اسانس گیاه آویشن در مرحله گلدهی در منطقه قرق ۷۹
نمودار ۴-۳- کروماتوگرام اسانس گیاه آویشن در مرحله تشکیل بذر در منطقه قرق ۸۲
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل ۱-۱- نمایی از آویشن شیرازی ۲۳
شکل ۱-۲-نمای کلی دستگاه کروماتوگرافی ۳۷
شکل ۱-۳- نمای کلی دستگاه طیف سنج جرمی ۳۸
شکل ۱-۴- نمونه‌ای از یک کروماتوگرام ۳۹
شکل ۱-۵- کارواکرول ۴۱
شکل ۱-۶-تیمول ۴۲
شکل ۳-۱- نمایی از عکس هوایی منطقه برداشت گیاه آویشن شیرازی ۶۷
شکل ۳-۲-برداشت گیاه آویشن در منطقه قرق ۶۸
شکل ۳-۳- نمایی از خشک شدن گیاه ۶۹
شکل ۳-۴- نمایی از مراحل اسانس‌گیری ۷۰
شکل ۳-۵- نمایی از دستگاه GC/MS 72
شکل ۳-۶- نمایی از کروماتوگرام دستگاه کروماتوگرافی ۷۲
شکل ۴-۱- مقایسه درصد اسانس در گیاه دارویی آویشن در سه مرحله رویشی در منطقه قرق……………………………………………………………………………………………………………..۷۵
شکل ۴-۲- ترکیب‌های عمده تشکیل دهنده اسانس آویشن در مرحله قبل از گلدهی در منطقه قرق ۷۵
شکل ۴-۳- ترکیب‌های عمده تشکیل دهنده اسانس آویشن در مرحله گلدهی در منطقه قرق ۸۰
شکل ۴-۴- ترکیب‌های عمده تشکیل دهنده اسانس آویشن در مرحله تشکیل بذر در منطقه قرق
۸۳
شکل ۴-۵- مقایسه ترکیب‌های عمده اسانس در گیاه دارویی آویشن در سه مرحله رویشی در منطقه قرق ۸۵
بررسی ترکیبات اسانس آویشن در مراحل مختلف فنولوژی در منطقه قرق
(مطالعه موردی: پناهگاه حیات وحش بختگان ۲ )
به وسیله: سعید هرمزیان نژاد
چکیده
گیاهان دارویی گروه بزرگ و متنوعی از ترکیبات آلی به نام متابولیت‌های ثانویه را تولید می‌کنند که توسط انسان به عنوان ترکیب دارویی مصرف می‌شوند. ارزش بازارهای جهانی داروهای گیاهی که شامل گیاهان دارویی و فراورده های آن‌ها است همواره با رشد قابل توجهی رو به افزایش بوده است. با توجه به اینکه بخش اعظم بازار گیاهان دارویی دنیا، به تولید و عرضه متابولیت‎‌های ثانویه مشتق از این گیاهان مربوط می‌شود، لذا متابولیت‌های ثانویه گیاهی از ارزش اقتصادی و همچنین ارزش افزوده بسیار بالایی برخوردار هستند و سنتز شیمیایی این متابولیت‌ها معمولا پیچیده و پرهزینه می‌باشد. همچنین اسانس‌ها و عصاره‌های گیاهان دارویی به عنوان مواد طبیعی محافظت کننده مواد غذایی و داروهای افزاینده سلامتی مطرح هستند. اکثر این ترکیبات با داشتن خاصیت آنتی اکسیدانی از استرس اکسیداتیو جلوگیری می‌کنند. به منظور مقایسه شرایط تنش بر میزان و نوع ترکیبات موجود در گیاه آویشن شیرازی در دو منطقه قرق و آزاد، تاثیر مراحل مختلف فنولوژی و برداشت در میزان و درصد ترکیبات اسانس گیاه آویشن شیرازی در منطقه حفاظت شده بختگان استان فارس بررسی شد. نمونه‌ها در سه مرحله رویشی (قبل از گلدهی، گلدهی و پس از گلدهی) برداشت شد. اسانس گیاه به‌روش تقطیر با آب و بخار و با روش کلونجر گرفته شد و توسط دستگاه گاز کروماتوگرافی و طیف سنج جرمی آنالیز شد. نتایج نشان داد که در مراحل مختلف برداشت بین ۹۸/۹۹-۹۵/۹۹ درصد اسانس حاصل شد. چهل و هشت ترکیب در مرحله قبل از گلدهی شناسایی شد که عمده‌ترین ترکیبات: تیمول (۸۶/۳۰)%، کارواکرول (۱۶/۲۹)%، پی‌سیامین (۶۳/۶)%، کارواکرول متیل اتر(۴۷/۵)% بودند. چهل و شش ترکیب در مزحله گلدهی شناسایی شد و عمده‌ترین ترکیبات تیمول (۶۲/۳۶)%، کارواکرول (۴۱/۱۷)%، پی‌سیامین (۲/۱۰)%، گاماترپینن (۴۶/۶)% بودند. در مرحله پس از گلدهی چهل و پنج ترکیب شناسایی شد و ترکیبات عمده تیمول (۸۲/۴۱)%، پی‌سیامین (۶۱/۱۳)%، کارواکرول (۷/۱۰)%، گاماترپینن (۰۷/۶)%، شناسایی شد. درصد اسانس در این گونه در مرحله گلدهی و مرحله قبل از گلدهی بالاترین و در مرحله تشکیل بذر دارای مقدار کمتری بود.
کلمات کلیدی: آویشن شیرازی، زمان برداشت، اسانس، گاز کروماتوگرافی، کلونجر
فصل اول
کلــیات
۱-۱- مقدمه
گیاهان دارویی میراثی منطقه‌ای ولی با اهمیت جهانی هستند که ثروت عظیمی را به جهان ارزانی داشته‌اند و می‌بایست خداوند را بر آفرینش آن‌ها حمد گفت و سپاس گزارد چرا که علاوه بر زیباسازی صحنه حیات به شکل کارخانه‌های فعال و در عین حال غیر آلاینده، فرآورده‌هایی مفید و متنوع تولید می‌کنند و هماره آرام بخش درد و رنج بیماران و تامین کننده سلامت انسان بوده اند. یکی از راه‌های شکرگزاری این نعم ارزشمند شناخت هر چه بهتر و عمیق‌تر جنبه‌های گوناگون مربوط به این گیاهان و سعی در حفظ و بقای آن ها در عرصه طبیعت می‌باشد (امامی و همکاران، ۱۳۸۳).
قدمت شناخت و کاربرد گیاهان دارویی به قدمت انسان برمی‌گردد چینیان و مصریان از نخستین اقوام بشری بودند که بیش از ۲۷ قرن قبل از میلاد مسیح از گیاهان دارویی استفاده می‌کردند.
بنیان‌گذار طب یونانی اسکولاپیوس می‌باشد، نخستین رساله مکتوب و مدون در زمینه گیاه شناسی دارویی مقارن با ظهور تمدن یونان توسط تئوفراست ( ۲۸۵-۳۷۰ ق.م) ارائه شد.
از قرن هشتم تا دهم میلادی، ابو علی سینا، محمد زکریای رازی و بعد از آن‌ها ابن بیطار در زمینه شناخت گیاهان کارهای قابل توجهی را انجام دادند. علی بن عباس مجوسی اولین بنیانگذار رده بندی نوع “کموتاکسونومی” است و بر این اساس انواع مختلف گیاهان دارویی را در ۱۳ گروه یا طبقه تقسیم بندی کرد (امید بیگی، ۱۳۷۴).
کشور ایران با ۱۱ اقلیم مختلف آب و هوایی و ۷۵۰۰ گونه گیاهی بستر بسیار مناسبی برای دستیابی به گونه‌های با ارزش دارویی و نادر می‌باشد. در میان تمام کشورهای جنوب غربی آسیا متنوع ترین و پرجاذبه ترین شرایط را از نظر پوشش گیاهی داراست. از آنجایی که محصول نهایی در کاشت گیاهان دارویی دست یابی به متابولیت‌های ثانویه و یا همان مواد موثره دارویی می‌باشد، تمام عوامل موثر بر رشد و عملکرد کمی و کیفی محصول بایستی مورد بررسی قرار گیرد (یزدانی،۱۳۸۳).

نیازهای زیست محیطی و روند تدریجی گرایش به سوی فرآورده‌های طبیعی به دلیل عوارض زیاد داروهای سنتزی و شیمیایی باعث شده که به ویژه در دهه اخیر، استفاده از گیاهان دارویی در کشورهای پیشرفته طرفداران زیادی پیدا کند. کشور ایران نیز از جمله کشورهایی است که در آن استفاده از گیاهان دارویی در طب سنتی و بومی پیشینه‌ای طولانی دارد. همچنین به دلایل شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناسب، ایران رویشگاه تعداد زیادی از گیاهان دارویی می‌باشد. تنوع پوشش گیاهی در ایران به گونه‌ای است که فلور گیاهی ایران بیش از فلور گیاهی تمام اروپا می‌باشد (آزادبخت، ۱۳۷۸).
فلات ایران به عنوان یک واحد خاص جغرافیایی روی کره زمین، از اقلیم‌ها و آب و هوای گوناگونی برخوردار است. قرار گرفتن ایران در عرض جغرافیایی ویژه که در آن اکثر محصولات باغبانی و زراعی از گرمسیری و نیمه گرمسیری تا محصولات مناطق معتدله و سردسیری قابل پرورش هستند، شرایط ویژه‌ای را برای پرورش گیاهان دارویی فراهم آورده است. چنین شرایط آب و هوایی به همراه فلور غنی ایران که بیش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی را در بر می‌گیرد، چنین امکانی را بیش از پیش نشان می‌دهد(پرینسیپل^[۱]، ۱۹۹۸).
واژه گیاهان دارویی تنها به گیاهانی که تسکین دهنده آلام مردم هستند اطلاق نمی‌شود، بلکه این گیاهان به عنوان طعم دهنده‌ها، نوشیدنی‌ها، شیرین کننده‌ها، رنگ‌های طبیعی و حشره‌کش‌ها و همچنین ماده اولیه محصولات آرایشی و بهداشتی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند (یزدانی و همکاران،۱۳۸۳).
امروزه در جوامع بین المللی و کشورهای پیشرفته به موضوع گیاهان دارویی با دید جمع‌ آوری، بسته بندی و عرضه آن‌ها، در مغازه‌های عطاری نمی‌نگرند، بلکه سعی در حفظ گیاهان دارویی و حفظ ویژگی‌های ژنتیکی آن‌ها و حتی بهبود و به‌نژادی این ویژگی‌ها و افزایش مواد موثره دارویی، اهلی نمودن و کشت آن‌ها، استخراج و فرمولاسیون و در نهایت عرضه داروی به دست آمده پس از فرآوری و آماده سازی لازم جهت مصارف عموم مردم دارند. در دهه‌ های گذشته، گسترش وسیعی در طیف درمان‌های گیاهی صورت گرفته که رشد سریع تقاضا برای داروهای گیاهی و در نتیجه گیاهان دارویی در دنیا را به دنبال داشته است.
از مهم‌ترین صادر کنندگان گیاهان دارویی می‌توان چین، هند، آمریکا، آلمان و کره را نام برد. با وجود ۱۳۰۰گونه از گیاهان دارویی در ایران، سهم کشور از تجارت جهانی این بخش کمتر از ۲ درصد است.
بر اساس گزارش منتشر شده توسط بانک جهانی در سال ۱۹۹۶، حجم تجارت گیاهان دارویی تا سال ۲۰۵۰ میلادی بالغ بر ۵ ترلیون دلار خواهد بود. چنین روند رو به افزایش مصرف گیاهان دارویی بدون توسعه روش‌های مناسب کاشت، مدیریت و برنامه ریزی صحیح، یک پیامد منفی یعنی تخریب طبیعت را به دنبال خواهد داشت. بنابراین با توجه به این موضوع جهت جوابگویی به نیاز صنایع دارویی، لازم است که تولید زراعی در سطح وسیع انجام گیرد و گونه‌های کمیاب شناسایی و عملیات زراعی مانند کاشت، تکثیر ، مدیریت زمان برداشت و فرآیندهای پس از برداشت روی این گیاهان انجام گیرد(هوسنا^[۲]، ۱۹۹۷).
در حال حاضر یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع بشری، منشا گیاهی دارند و با پیشرفت حاصل از علوم مختلفی مانند کشاورزی، داروسازی، شیمی، بیوتکنولوژی و… جای امیدواری است که تولید دو سوم بقیه داروها که به صورت سنتزی ساخته می‌شوند، به تدریج منسوخ شده و به منابع گیاهی متکی گردد (امید بیگی، ۱۳۸۴). این امر موجب شده که هر سال سطوح وسیعی از زمین‌های زراعی به کشت گیاهان دارویی اختصاص یابد، اما عدم آگاهی از نیازهای اکولوژیک و شرایط مناسب کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی باعث عدم استفاده از تمام پتانسیل موجود در این گیاهان ارزشمند شده است (یزدانی و همکاران، ۱۳۸۳).
هم اکنون کشورهای پیشرفته پی به ارزش گیاهان دارویی و صنعتی برده و درصدد کشت و پرورش آن‌ها در سایر کشورهای فقیر شده‌اند. شناسایی گیاهان اسانس‌دار^[۳] گامی مهم برای اهلی کردن و ترویج شیوه‌های صحیح بهره‌برداری و استفاده از این گیاهان می‌باشد .بازگشت به گیاهان بازگشت به گذشته نیست بلکه نگرشی است کاملاً علمی در استفاده هر چه بیشتر از این مواد طبیعی که می‌توانند اثرات شفابخش و مطمئن‌تری از مواد صناعی داشته باشند. کشور ایران با دارا بودن اقلیم‌های حیاتی متنوع و کم‌نظیر و گونه‌های فراوان گیاهی می‌تواند در تولید و پرورش گیاهان دارویی نقش اساسی داشته باشد (صمصام شریعت، ۱۳۸۲).