مقدمه

فعالیت انسان عامل برخی از مشکلات محیط زیست و به ویژه خروج خاک از اکوسیستم طبیعی و کشاورزی است و زادآوری مناطق آسیب دیده نیازمند احیای دوباره پوشش گیاهی با گیاهانی است که قادر به رشد و گسترش در خاک‌های با حاصلخیزی کم یا حتی کیفیت خاک را افزایش می‌دهند
(Olmez et al, 2007). بنابراین پوشش گیاهی یکی از عوامل مهم در پیشگیری و حفاظت از فرسایش خاک است در واقع پوشش گیاهی با نفوذ بیشتر بارندگی در خاک، موجب کاهش فرسایش در سطح خاک می‌شود. علاوه بر این، پوشش گیاهی از طریق سیستم ریشه‌ای به توسعه بهتر ساختار خاک و پایداری آن کمک می‌کند‌‌ (Prittchett & Fisher, 1987). تنش‌های محیطی غیر زیستی به ویژه تنش‌های شوری و خشکی بیش از عوامل دیگر از عوامل محدودکننده تولید محصول کشاورزی، موجب کاهش تولیدات زراعی در سطح جهان می‌گردند. اگرچه اطلاعات در زمینه‌‌‌ی وسعت اراضی شور تفاوت نشان می‌دهند ولی در هرحال بیان‌کننده گستردگی و وسعت اراضی شور در سطح جهان را دارند. وسعت این اراضی بین ۳۴۰ تا ۹۵۰ میلیون هکتار تخمین زده می‌شود (جعفری، ۱۳۷۳). در ایران وسعت اراضی شور حدود ۱۵٫۲% از وسعت کل ایران یا در حدود ۲۵ میلیون هکتار از اراضی کشور می‌باشد که از این اراضی در نتیجه شوری، قلیائیت، بایر و بلااستفاده مانده است (جعفری، ۱۳۷۳). گیاهان در محیط شور با دو عامل اصلی مواجه هستند. یکی املاح زیاد موجود در محلول خاک که پتانسیل اسمزی خاک را پاییین می‌آورد و باعث کاهش جذب و کمبود آب در گیاه می‌شود Greenwey, H and R. Munns. 1980) و (Marschner, H.1986. حساسیت گیاهان )اعم از زراعی و زینتی) به شوری در مراحل مختلف رشد متفاوت است(Maibody., and Gharehreyazi. 2002; Maghtoli., and Chaichi. 1999)، به طوری که در بسیاری از گیاهان، حساس‌ترین مرحله از چرخه زندگی گیاه نسبت به تنش شوری، مراحل جوانه‌زنی و گلدهی به شمار می‌آید. در حالی که (Gerim and kampel.1991)‌‌. بیشترین حساسیت گیاهان به تنش شوری را هنگام جوانه‌زنی بذر و ابتدای رشد گیاهچه می‌دانند. علاوه بر این مشخص گردیده که از بین شاخص‌های جوانه‌زنی بذر، درصد و سرعت جوانه‌زنی بذر از مهمترین عوامل تأثیرپذیر در شرایط تنش شوری است

(Rajabi. And Postini. 2005; Maibody., and Gharehreyazi. 2002). همچنین مشخص شده که با افزایش دما از حد بهینه جوانه‌زنی از درصد جوانه‌زنی و سرعت جوانه‌زنی و طول ریشه چه کاسته می‌شود
(Taize, and Zeiger. 1998; Hopkins, 1995). در دیگر منابع نیز اشاره می‌شود که شوری در صورت بالا بودند ما اثرات مخرب‌تری بر جوانه‌زنی بذر از خود بر جای می‌گذارد Kozlowski,.and Gentile,. 1959)، (Khan, M.A., and Ungar, I.A. 1996‌‌. جوانه‌زنی بذور علاوه بر شرایط محیطی مانند رطوبت، دما و اکسیژن تحت تأثیر عوامل داخلی مانند خواب و سختی پوسته بذر می‌باشد
(Benech-Arnold, R.L., 2004). به همین دلیل تعیین دقیق زمان رویش گیاهان در طبیعت مشکل است (Benech-Arnold, R.L et al., 2000). خواب بذر در حقیقت یک نوع سازگاری طبیعی به شرایط محیط می‌باشد که باعث می‌گردد گیاهان در شرایط طبیعی در زمان‌های مختلف ظاهر شده و در نتیجه شانس بیشتری برای ادامه نسل داشته باشند (-Allen, P.S. and Meyer, S.E., 2002). علاوه بر آن خواب بذر و عدم جوانه‌زنی آنها باعث ایجاد مشکلاتی در تحقیقات علوم گیاهی، تکثیر و حفاظت گیاهان می‌گردد. تاکنون تحقیقات متعددی در مورد از بین بردن خواب بذور گیاهان، استفاده از تیمارهای مختلف شامل هورمون‌های گیاهی، اسید سولفوریک، متانول، نیترات پتاسیم، آب جوش، سرمادهی و آب‌شویی انجام گرفته است (Phartial, S.S., 2003‌‌، - Schelin, M,et., 2003 و Tigabu, M., and Oden, P.C., 2001). اما گونه‌های مختلف گیاهی واکنش‌های متفاوتی به این تیمار‌ها نشان می‌دهند. گاهی نیز اعمال این تیمارها نیازمند مواد و وسایل خاصی بوده و یا بسیار مشکل و وقت‌گیر می‌باشد. بنابراین دستیابی به روش‌های سریع و آسان برای از بین بردن سریع خواب بذر گونه‌های گیاهی از جمله تاتوره و تولید گیاهچه‌های سالم و قوی ضروری به نظر می‌رسد (Tigabu, M., and Oden, P.C., 2001). با توجه به اینکه رویکرد جهانی به سمت داروهای گیاهی و فاصله گرفتن از داروهای شیمیایی است، توجه بیش از پیش به گیاهان داروئی را ایجاب می کند. یکی از عمده‌ترین مشکلات در این زمینه محدود بودن گیاهان موجود در طبیعت است، که باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد، تا با برداشت بی‌رویه، شاهد انقراض آنها نباشیم و با کشت و اهلی نمودن آنها جوابگوی نیاز روزافزون جامعه به این گیاهان باشیم. اولین قدم در این راه، شناسایی و آشنایی با نحوه کشت و شرایط ایده‌آل پرورش این گیاهان توسط بذر است. گیاهان دارویی با ارزش می‌توان به اسطوخودوس و رزماری اشاره کرد. در این پروژه سعی شده روش‌های مناسب و سریع کشت این گیاهان توسط بذر را بررسی کرد(Tigabu, M., and Oden, P.C., ۲۰۰۱). اسطوخودوس فرانسوی (با گونه‌های اسپیکا، افیسینالیس و ورا هم نام است)، گیاهی است مدیترانه‌‌ای، منشاء آن جنوب اروپا گزارش شده است و در جنوب و مرکز ایتالیا، یونان، جنوب فرانسه و اسپانیا در خاک‌های سبک شنی و در ارتفاعات ۱۷۰۰ متری از سطح دریا به طور خودرو می‌روید. این گیاه حقیقی (غیر دو رگ) است و بذر تولید می‌کند (علی زرگری‌‌، ۱۳۷۶). اکلیل کوهی با نام عمومی رزماری گیاهی است علفی، پایا، دارای ساقه‌ای چوبی به ارتفاع نیم تا یک متر با برگ‌های سبز، دائمی و بسیار معطر، متقابل با کناره برگشته، باریک و دراز و نوک تیز، سطح فوقانی برگ آن به رنگ سبز و سطح تحتانی به علت وجود کرک‌ها سبز مایل به سفید است.گل‌های این گیاه کوچک و به رنگ آبی روشن است که در کنار برگ‌ها می‌روید (علی زرگری‌‌، ۱۳۷۶).
می‌توان گفت که در دنیا در بخش تولید و فرآوری مواد بهداشتی و آرایشی تمامی تولیدکنندگان بیشتر به سمت و سوی تهیه مواد با فرمولاسیون شیمیایی پرداخته‌اند، از یک طرف متأسفانه سلامتی افراد جامعه و زیست محیطی را به خطر انداخته است و امروزه در جهان، بحث بر سر آلودگی‌زدایی زیستی و کاهش آلاینده‌های جوی می‌باشد (علی زرگری‌‌، ۱۳۷۶).

اهداف تحقیق‌‌

یکی از مشکلات اصلی گیاهان دارویی چند ساله از خانواده نعناع همانند رزماری و اسطوخودوس مشکل جوانه‌زنی این بذور و قوه نامیه این بذور می‌باشد.
- بررسی و کاربرد عوامل فیزیکوشیمیایی در غلظت‌های متفاوت و تاثیر آن بر جوانه‌زنی بذر گیاهان رزماری و اسطوخودوس.
- به دست آوردن تعیین درصد جوانه‌زنی بالا در غلظت معین شیمیای بر جوانه‌زنی بذور گیاهان رزماری و اسطوخودوس.
- اهمیت ضروری اینکه عوامل فیزیکو شیمیای بر جوانه‌زنی بذور گیاهان زینتی و دارویی به خصوص رزماری و اسطوخودوس نسبت به سایر عوامل کاربردی در دنیا کم‌هزینه و در صورت نبودن امکانات پیشرفته می‌توان به راحتی بذور این گیاهان را وادار به جوانه‌زنی کرد.

خانواده نعناع

این خانواده دارای ۲۰۰ جنس و ۳۳۰۰ گونه است و معمولاً دارای اسانس می‌باشد. گیاهانی عموماً علفی و بندرت دارای نمونه‌های پیچنده یا درختچه، ساقه‌های چهارگوش، معطر با برگ‌های متقابل، گل‌ها پنج پروزیگومورف، خامه از قاعده تخمدان منشاء می‌گیرد (مظفریان، ۱۳۹۰). وجود خطوط برجسته روی کاسه گل و ظاهر جام گل، کمک موثر در تشخیص این گیاهان می‌کند. فرمول گل CACOZA^2or4G² به این صورت می‌باشد. جام گل غالب این گیاهان دارای ۲ لب مشخص است (علت نام) گلبرگ‌ها دارای دوزبانه بوده یکی زبانه بالایی که از اتصال دو گلبرگ و دیگری زبانه پایینی که از اتصال سه گلبرگ دیگر به وجود می آید. جنس‌های مهم این خانواده عبارتند از Ocimumبا ۱۵۰ گونه، teucrium با ۳۰۰ گونه، Rosmarinus با ۳ گونه، Lavandula با ۲۸ گونه، Nepeta با ۲۵۰ گونه، Thymus ۴۰۰ تا۳۰۰ گونه، Mentha با ۲۵ گونه، Marrubium با۴۰ گونه، Stachys با ۳۰۰ گونه، Salvia با ۷۰۰ گونه، Saturia با ۳۰ گونه، Origanum با ۲۰ـ۱۵ گونه می‌باشند (امید بیگی، ۱۳۶۷٫ صمصام شریعتی، ۱۳۸۲).
راسته Tubiflorae: تیره‌های مهم این راسته عبارتند از: تیره پیچک، تیره گل گاوزبان، تیره سیب زمینی، تیره شاه پسند، تیره نعناع، تیره گل میمون، تیره کنجد می‌باشند (زرگری، ۱۳۷۶).

گیاه رزماری

رزماری، برگ و سرشاخه‌های گلدار خشک شدۀ گیاه Rosmarinus officinalis از خانوادۀ نعناعیان (Lamiaceae) است که حداقل دارای ۱ درصد (حجم/وزن) روغن فرار می باشد (مظفریان، ۱۳۹۰).
نام‌های گیاه:
لاتین: Rosmarinus officinalis
فارسی: رزماری، رومارن
عربی: اکلیل الجبل، حصالبان، حصالبان اکسیر
انگلیسی: Rosemary, Common Rosemary, Moorwort, Herb of memory
آلمانی: EchterRosmarin, Anthoskraut, krankrautblatter, kranzenkrautblatter
فرانسه: Romarin, Rose marine, Herbe aux couronnes, Feuilles de Rosmarin (مظفریان، ۱۳۹۰)

تاریخچه

معلوم نیست این گیاه چه زمانی و چگونه وارد ایران شد، آن طور که مورخین نوشته‌اند اکلیل کوهی از دیرباز مورد توجه اعراب بوده و نقوش آن روی مقابر مصر دیده شده است در ایتالیا آن را گیاهی مقدس شناخته و برگ‌های خشکش را به صورت چاشنی در غذا می ریزند (مظفریان، ۱۳۹۰).
نام علمی اکلیل کوهی رز مارینوس (Ros marinus) به معنی شبنم دریا می‌باشد؛ چرا که زیستگاه طبیعی گیاه بیشتر در نواحی ساحلی است. در یونان باستان اعتقاد بر این بوده که اکلیل کوهی (رزماری) ذهن و حافظه را تقویت می‌کند و به همین دلیل دانشجویان یونانی در وقت امتحان دادن تاج گل‌هایی از اکلیل کوهی را به دور سر خود می‌پیچیده‌اند. بعدها از اکلیل کوهی برای حفظ خاطره استفاده شد و در تشریفات تدفین، عزاداران شاخه‌هایی از اکلیل کوهی تازه را بر روی مقبره قرار می‌دادند تا شخص متوفی فراموش نشود. در مراسم عروسی این گیاه به علامت وفاداری بوده و شاخه‌هایی از آن در میان دسته گل عروس قرار داده می‌شده است (آخوندزاده، ۱۳۷۹).
ارتباط اکلیل کوهی با سر از همان هنگام معلوم شد که گیاه پزشکان برای درمان سردرد، استفاده از آن را آغاز کردند. روغن اکلیل کوهی از قدیم برای درمان نقرس و دردهای عضلانی مورد استفاده قرار می‌گرفته و یکی از اجزای اصلی داروی معروف «آب مجارستان» را تشکیل می‌داده است. این معجون، زندگی را به الیزابت ملکه مجارستان که دچار رعشه و فلج دست و پا شده بود، بازگردانید. در طول قرن پانزدهم، مردم شاخه‌هایی از اکلیل کوهی را منازل خود می‌سوزانیدند تا آنها را از مرگ سیاه (طاعون) حفظ کند در جنگ جهانی دوم، اکلیل کوهی را به همراه سرو کوهی در بیمارستان‌های فرانسه می‌سوزانیدند، تا از بروز عفونت جلوگیری به عمل بیاید (آزاد بخت، ۱۳۷۸).
در منزل اکلیل کوهی از گیاهانی است که در طباخی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مزه تند آن گوشت گوساله سرخ شده را خوشمزه و غذای تهیه شده از مرغ و ماهی را لذیذ می کند. این گیاه همراه دیگر سبزی‌ها نیز پخته می‌شود و به مصرف می‌رسد. اکلیل کوهی در تهیه لوازم آرایشی نیز به کار می‌رود و روغن آن یکی از اجزای مواد تقویت‌کننده و شامپوهای مخصوص موی سر می‌باشد. گیاه بومی حوزه مدیترانه است و به طور گسترده در آب و هوای معتدل پرورش داده می‌شود. اکلیل کوهی به طور خودرو بر روی صخره‌ها و تپه‌های ساحلی مدیترانه به عمل می‌آید (زرگری، ۱۳۷۶)
اکلیل کوهی گیاهی بوته‌ای و همیشه سبز و بسیار معطر می‌باشد طول آن به ۵/۱ متر می‌رسد و شاخه‌های متعدد آن هنگامی که جوان هستند نرم و کرکدار است، اما با گذشت زمان چوبی و سخت شده و پوست آن فلس مانند و قهوه‌ای مایل به خاکستری می‌شود‌‌. برگ‌های گیاه بسیار باریک، شبیه چرم و حالت سنبله دارند. سطح رویی برگ‌ها سبز پررنگ و زیر آنها نرم و خاکستری کم‌رنگ می باشد. وقتی که برگ‌ها به هم مالیده شوند، عطری بسیار قوی از آنها متصاعد می‌شود که بوی کافور و کمی هم بویی شبیه کاج می‌دهد. از اوایل بهار تا اوایل تابستان گل‌های دو لپه ای آبی کم‌رنگ به صورت خوشه‌ای از انتهای ساقه‌های اکلیل کوهی ظاهر می‌شوند (آزاد بخت، ۱۳۷۸).

گیاه‌شناسی

اکلیل کوهی (Rosmarinusofficinalis)‌‌، گیاهی است خشبی، چند ساله، همیشه سبز و متعلق به تیره نعناع (Lamiaceae)، منشاء این گیاه مناطق آهکی نواحی مدیترانه گزارش شده است. ارتفاع این گیاه بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش داشته و بین ۱ تا ۲ متر متغیر است. برگ‌ها سبز رنگ، متقابل، باریک‌‌، بلند و نوک تیز است. سطح رویی برگ صاف و فاقد کرک است در حالی که پشت برگ سفید رنگ و پوشیده از کرک می‌باشد. گل‌ها کوچک و آبی‌رنگ بوده و اواخر بهار از لابلای برگ‌ها خارج می‌شود. گل‌ها به ندرت سفیدرنگ است. گل‌های این گیاه نوش فراوانی تولید کرده و شدیداً عسل‌آور است. گل‌های این گیاه گرده فراوان تولید نموده و مورد علاقه زنبورهای عسل هستند (مظفریان، ۱۳۹۰).

دامنه انتشاررزماری

رزماری بومی حوزه مدیترانه می‌باشد و در این منطقه به صورت خودرو رشد می‌کند و پرورش آن در ایران در بیشتر نواحی انجام می‌شود مناطقی مانند تهران، کرج، سمنان، اصفهان و دامغان و پرورش‌دهندگان عمده آن در دنیا کشورهای شمال آفریقا به خصوص مراکش و تونس و کشورهای جنوب اروپا مثل فرانسه و ایتالیا و ‌‌… می‌باشند (زرگری، ۱۳۷۶).

نیازهای اکولوژیکی و پراکنش

رزماری گیاهی است مقاوم به سرما و شرایط خشکی و این خصوصیت‌ها سبب شده است که در اکثر مناطق قابل کشت باشد. رزماری بومی مناطق مدیترانه است و در اکثر مناطق کشورمان به صورت محدود یا وسیع کشت می‌گردد. رزماری در بسیاری از کشورهای اروپایی به صورت وسیع کشت می‌شود (عمویی، ۱۳۸۸).

سازگاری

رزماری در زمین‌های آهکی، سبک و آفتابگیر بخوبی رشد می‌کند – بافت خاک مناسب بافت لومی شنی و pH مناسب ۷ – ۵/۶ می‌باشد، مقاومت بالایی به شوری و خشکی دارد و شدت بالای تابش را به راحتی تحمل می‌کند. در کل اقلیم مورد نیاز رزماری آفتاب کامل و زمستان بدون یخ‌زدگی و تابستان ملایم می‌باشد(عمویی، ۱۳۸۸).

ماده متشکله

ماده متشکله اصلی برگ و سرشاخه‌های گیاه رزماری را روغن فرار تشکیل می‌دهد فارماکوپۀ گیاهی بریتانیا میزان روغن فرار رزماری را ۱% حجم در وزن ذکر کرده است، ولی میزان روغن فرار این گیاه در نقاط مختلف دنیا بین ۵/۰ تا ۵/۲ درصد گزارش شده است (باغستانی، ۱۳۹۰).
عمده‌ترین ترکیبات موجود در روغن فرار گیاه را ۱ و ۸ ـ سینئول (۸,۱- cineol)، بورنئول (Borneol)، کامفر (Campher)، بورنیل استات (Bornyl acetate)، آلفاپینن (α - pinene) و –B پینن تشکیل می‌دهند که بسته به شرایط جغرافیائی محل کشت گیاه، میزان و درصد هریک از این مواد متغیر می‌باشد (باغستانی، ۱۳۹۰).
سایر ترکیبات طبیعی موجود در برگ و سرشاخه‌های گلدار رزماری شامل این دسته‌ ها می‌شود:
فلاونوئیدها مانند جنکوانین (Genkwanin)ولوتئولین (Luteolin)، اسیدهای فنلی مانند اسید رزمارینیک (Rosmarinic acid)، دی‌ترپن‌ها، تری‌ترپن‌ها، تانن‌ها، مواد تلخ، رزین، ساپونین، پروتئین، چربی، فیبر، کربوهیدرات، برخی املاح و ویتامین‌ها. فعالیت آنتی اکسیدانی عصاره رزماری از حدود ۳۰ سال پیش شناخته شده است و طی این مدت تحقیقات زیادی بر روی این گیاه انجام شد که همگی خاصیت آنتی باکتریایی و آنتی آکسیدانی آن را تأیید کردند. مهمترین ماده فعال در عصاره رزماری کارنوزول می‌باشد ترکیبات فنولی دیگری مثلاً پی رزمانول وایز و رزمانول همچنین اسید رزمارینیک و اسید کارنوزیک از برگ‌های رزماری جداسازی شدند(Loliger, J. 1983).

فرآوری

برگ‌های این گیاه دارای اسانس، تانن، فلاونوئیدها، ساپونین و آلکالوئید (رزماریسین) می‌باشند. اسانس این گیاه دارای اهمیت فراوانی است و کاربردهای فراوانی نیز دارد.
نکته‌‌: اندام دارویی را در رزماری برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه تشکیل می‌دهند‌‌.
ماده اصلی موجود در برگ و سرشاخه‌های گیاه رزماری را روغن فرار تشکیل می‌دهد Loliger, J. 1983). ترکیبات عمده موجود در روغن فرار شامل: بورنئول (Borneol)، سینئول (Cineol)، بورنیل استات (Bornil acetate)، کامفر (Campher) می‌باشد. بسته به شرایط محیط و محل کشت گیاه میزان و درصد هر یک از این مواد متغیر می‌باشد (باغستانی، ۱۳۹۰).
سایر مواد موجود در برگ رزماری عبارتند از: تانن، رزین، پاسونین، ) Luteolinلوتئونلین(، Genkwanix (جنکوانین)، Rosmarinic acid (رزمارینیک اسید)، چربی، کربوهیدرات، فیبر، املاح و ویتامین‌ها (Loliger, J. 1983).

تکثیر گیاه رزماری

رزماری از طریق کاشت دانه‌های رسیده‌‌، خوابانیدن و قلمه تکثیر است، ولی بهترین روش کاشت قلمه‌ زدن می‌باشد به این صورت که در بهار یا پاییز سرشاخه‌های برگدار گیاه را در ماسه کاشته و در محل مناسبی نگهداری می‌کنند که پس از ۲ الی ۳ ماه قلمه‌ها ریشه‌‌‌‌‌دار شده و سپس آنها را به زمین اصلی منتقل
می‌کنند. فاصله کاشت بوته‌ها در زمین ۶۰ الی ۱۰۰ سانتیمتر و تراکم بوته بین ۱۰ تا ۱۲ هزار بوته در هکتار می‌باشد‌‌. کاشت رزماری عمدتاً به صورت جوی و پشته می‌باشد (عمویی، ۱۳۸۸).