• دانشمندان و متخصّصان؛

• سازمان‌های اطلاعاتی و جاسوسی.^[۹۲]

ث: هویت^[۹۳] و سیاست خارجی
هویت دولتها دارای ابعاد مختلفی است و در این رابطه، ونت به هویت فردی، نوعی، جمعی و نقشی اشاره کرده است. بر طبق این تقسیمبندی، دولتها اغلب بر اساس بعد فردی و نوعی هویت، صاحب هویت ملی میشوند و هویت جمعی در واقع، همان موقعیت و جایگاه یک دولت را در درون مجموعه های بزرگتر (اعم از نظامهای بین المللی منطقهای و جهانی) نشان میدهد.^[۹۴] بهطور معمول هویت جمعی به صورت منفی تعریف میشود؛ یعنی یک فرد خود را دارای یک ملیّت میداند؛ به این دلیل که خود را از ملیّتهای دیگر محسوب نمیکند. هویت به مفهوم وضعیت شبیه بودن به برخی بازیگران و تفاوت داشتن از دیگران و شامل ایجاد مرزهایی است که خود را از دیگران جدا میکند. هویت یک ساختۀ ذهنی و روانی است که چگونگی فکر کردن، احساس کردن، سنجش و سرانجام رفتار در وضعیتهای مرتبط با دیگران را توضیح داده و تعیین مینماید. هویت ها هم در سیاست بین المللی و هم در جامعۀ داخلی برای تضمین سطوحی از قابلیت پیش بینی و نظم، امری ضروری به شمار میآیند.^[۹۵] زیرا انتظارهای پایدار میان دولتها مستلزم این است که هر دولت از دولت دیگر هویتی در ذهن خود تصور کند که از ثبات نسبی نیز برخوردار باشد و بتوان از آن طریق، الگوهای رفتاری آن را پیشبینی کرد.

عملکرد و رفتارهای هر دولت از منافع آن سرچشمه میگیرد و منافع هر دولت نیز از هویت آن شکل میگیرد. به همین دلیل دولتها هریک به تناسب نقش و موقعیتی که دارا هستند، منافع خود را تعریف نموده و با تغییر در آن موقعیت ممکن است دچار آشفتگی در هویت گردیده و منافع آنها نیز نامشخص و دچار سردرگمی شود. در واقع، زمانی که یک دولت به خاطر دگرگونیهای داخلی یا خارجی، هویت پیشین خود را از دست داده و دچار بحران هویت میشود، یکی از مهمترین عرصه هایی که این بحران در آن آشکار میشود، رفتارهای خارجی آن است.^[۹۶]
ج: سیاست خارجی منطقهای^[۹۷]
برای تحلیل و مقایسۀ سیاست خارجی کشورها در سطح یک منطقه، میتوان برخی شاخصهها را در نظر گرفت و بر اساس آن به بررسی سیاست خارجی پرداخت. این شاخصهها که از بررسی آنها در این پژوهش با عنوان «سیاست خارجی منطقهای» یاد شده است، در برخی موارد میتوانند بخشی از اهداف و یا ابزارهای سیاست خارجی باشند. در این پژوهش شاخصههایی که بر مبنای آن سیاست خارجی منطقهای تبیین میشود عبارتند از:

• کشورها چه برداشتی از کلّ منطقه دارند؟ این امر به معنی آن است که بدانیم کشورهای یک منطقه در مورد آن چه برداشتی دارند؟ در واقع این منطقه را دارای چه ویژگی بارزی میدانند و نقش خود را در آن چگونه میبینند؟ به عنوان مثال آیا معتقدند که ویژگی بارز منطقه ژئواستراتژیک بودن آن میباشد، یا آن را یک حوزۀ مهمّ تجاری- اقتصادی تلقی میکنند و یا اینکه آن را منطقهای برجسته از نظر فرهنگی و تمدّنی تلقی میکنند؟

• در حوزۀ منطقهای ممکن است نهادهای منطقهای و همکاریهای منطقهای ناشی از آن به نفعشان باشد و یا اینکه برعکس، از وجود تعارض در منطقه سود ببرند.

• تهدیدها، امکانات و آینده را چگونه میبینند؟ یکی از نکتههای مهم در بررسی سیاست خارجی منطقهای کشورها این است که بدانیم تهدیدها و فرصتهای فراروی منطقه را چگونه میبینند و از آن چه برداشتی دارند؟ زیرا به این ترتیب زمینه های همکاری یا برعکس تعارض در میان کشورهای یک منطقه شکل میگیرد.

• برای قدرتهای فرامنطقهای چه نقشی قائل هستند؟ بررسی این موضوع که آیا کشورهای یک منطقه مایل به حضور قدرتهای فرامنطقهای در آن منطقه میباشند یا نه، اهمیت زیادی دارد. به طور کلی بررسی نقشی که کشورهای یک منطقه برای حضور قدرتهای فرامنطقهای در آن قائل هستند، یکی از مسائل مهمی است که برای درک شرایط یک منطقه نیز ضروری است.

• کشورهای یک منطقه چه برداشتی از خود دارند؟ آخرین نکتهای که برای بررسی سیاست خارجی منطقهای کشورها مورد توجه قرار گرفته است، این است که ببینیم این کشورها چه برداشتی از خود در منطقه دارند و یا به عبارتی کنشگری خود را در آن منطقه بر چه اساس توجیه میکنند؟ آیا خود را یک قدرت جهانی میدانند و یا یک قدرت منطقهای؟ زیرا کشورها براساس برداشتی که از خود دارند، سیاست خارجی خود را تنظیم میکنند و دامنۀ عملکرد خود را محدود یا گسترده میکنند.

فصل دوم
سیاست خارجی ایران
مقدمه
همانگونه که در فصل گذشته اشاره شد، در این فصل به بررسی سیاست خارجی ایران بر طبق مدل تحلیلی این پژوهش میپردازیم. در این راستا ابتدا در قسمت اول این فصل نگاهی به اصول و اهداف کلی سیاست خارجی ایران میاندازیم و پس از آن با مطالعۀ دگرگونیهای سیاست خارجی ایران در دورۀ پس از انقلاب، به ساختارهای تأثیرگذار بر سیاست خارجی کشورمان اشاره خواهیم کرد. پس از آن نیز به بررسی نقش هویت ملی و نیز رابطۀ هویت ملی و منافع ملی در سیاست خارجی ایران خواهیم پرداخت. در قسمت دوم این فصل نیز سیاست خارجی ایران در آسیای مرکزی را در چارچوب شاخصهای یاد شده در بالا مورد مطالعه قرار میدهیم. به این ترتیب اهداف و منافع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران در آسیای مرکزی، ابزارهای مورد استفادۀ ایران در این منطقه، روابط ایران و سازمانهای منطقهای موجود در آسیای مرکزی و نگاه به روسیه در سیاست خارجی ایران از جمله مواردی هستند که بررسی خواهند شد. در قسمت نتیجهگیری نیز نتایج حاصل از مطالعۀ سیاست خارجی ایران بر مبنای شاخصهای اشاره شده، گردآوری و ارائه خواهد شد.

• اصول کلی سیاست خارجی ایران

  1. 1. اصول و اهداف سیاست خارجی ایران

   

   

محمود سریع القلم معتقد است که برخی اصول ثابت سیاست خارجی ایران عبارت است از:

• جغرافیای سیاسی ایران؛

• منابع عظیم انرژی ایران و قرابت جغرافیایی کشور با غنیترین منابع انرژی جهان در شمال و جنوب کشور؛

• حساسیت به استقلال و حاکمیت ملی.^[۹۸]

البته منظور وی از اصول این است که کشور و مردم ایران در نوع نگرش و تدوین استراتژی نسبت به محیط بیرونی منطقهای و بین المللی خود تحت تأثیر عوامل و متغیرهای ذکر شده هستند. منوچهر محمدی نیز معتقد است که عامل ایدئولوژیک بویژه برای کشورهایی مثل ایران که دارای اهداف و دیدگاه های مافوق ملی هستند نقش بسیار مهمی در تبیین اعمال سیاست خارجی آنها دارد، امری که در بسیاری از مدلهای پیشنهاد شده برای بررسی سیاست خارجی نادیده گرفته شده است.^[۹۹] همچنین با توجه به قانون اساسی و عملکرد ایران، اهداف کلان را میتوان در سه قسمت تقسیمبندی کرد:
الف - رشد و توسعۀ اقتصادی، حفظ تمامیّت ارضی و حاکمیت ملی؛
ب - دفاع از مسلمانان و نهضتهای آزادیبخش و تعارض با اسرائیل و غرب (بویژه آمریکا)؛
ج - استقرار یک جامعۀ اسلامی براساس مبانی شیعی؛^[۱۰۰]
امیر محمد حاجی یوسفی نیز سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را در حال حاضر دارای سه اولویت اساسی و عمده میداند. نخست؛ مسألۀ نوسازی و توسعۀ کشور، دوم؛ مسألۀ حفظ اسلام و منافع اسلامی و سوم؛ مخالفت با زورگویی وسلطه طلبی؛ به ویژه برتری طلبی آمریکا.^[۱۰۱] در سند چشمانداز بیست ساله ایران تا سال ۱۴۰۴ که در بهار ۱۳۸۳ توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام اعلام شد؛ دست یافتن به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) از جمله اهداف کشور (که البته در سطح منطقه میباشد) بیان شده است. سیاست خارجی ایران نیز با این عبارات تبیین شده و در واقع ایران باید در عرصه سیاست خارجی چنین باشد: “الهام بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام، تأثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقهای، دارای تعامل سازنده و مؤثر با جهان بر اساس اصول عزّت، حکمت و مصلحت".^[۱۰۲]

• 1. 1. ابزارهای اعمال سیاست خارجی ایران

   

   

از آنجایی که اغلب دولتها برای دستیابی به اهداف خود از همه ابزارهای موجود و پذیرفته شده در عرصۀ بین المللی استفاده میکنند، لذا بررسی ابزارها را در بخش «سیاست خارجی ایران در منطقه» و به طور جزئیتر انجام میدهیم.

• 1. 1. دگرگونیهای سیاست خارجی ایران

   

   

سیاست خارجی ایران بعد از انقلاب به گونه های مختلفی تقسیم بندی شده است. در یک تقسیم بندی که برآیندی از همۀ آنها میباشد، سیاست خارجی ایران به سه دوره تقسیم شده است که دورۀ اول دولت موقّت را دربرمیگیرد. دورۀ دوم بعد از دولت موقّت تا سال ۱۳۶۸ عنوان شده است و دورۀ سوم از همین سال شروع شده و تاکنون ادامه دارد. از این دوره میتوان به عادی سازی رفتار خارجی دولت تعبیر کرد که در آن، ارتباط دولت ایران با دولتهای دیگر تغییر یافت. در این دوره آنگونه که به نظر میرسد، تصمیمگیرندگان سیاست خارجی ایران با شناسایی واقعیتها به این نتیجه میرسند که دولتهای دیگر هم میبایستی به عنوان نمایندۀ منافع عمومی ملّتهایشان تلقی شوند.^[۱۰۳] به اعتقاد روح الله رمضانی؛ بعد از جنگ تحمیلی در سیاست خارجی ایران تغییراتی صورت گرفت و ایران در رفتارهای سیاست خارجی خود مسالمت بیشتری در پیش گرفت. وی در این زمینه مینویسد:
“علی اکبر ولایتی وزیر خارجۀ وقت ایران در پاسخ به اعتراضاتی که در خصوص ارسال هیئتی به مراسم تشییع جنازۀ برژنف از سوی ایران صورت گرفت، گفت: هدف از شعار ]نه شرقی، نه غربی[ نفی سلطۀ بیگانه است؛ نه گسستن رشتۀ ارتباط با دیگر کشورها. امروز نفی مناسبات سیاسی با دیگر کشورها به معنی نفی هویت کشورهاست".^[۱۰۴] وی معتقد است در این دوره، اصل صدور انقلاب هم دستخوش دگرگونی قرار گرفت: “واقع گرایان اصرار دارند که انقلاب اسلامی باید ابتدا در داخل یا آنچه خود، سنگر اسلام میخوانند؛ پا بگیرد. امروزه به گفتۀ حجت الاسلام رفسنجانی اصل اساسی سیاست خارجی ایران را ‘’ احترام به تمامیّت ارضی و نیز ارزشهای اجتماعی و دینی دیگر مردمان تشکیل می دهد.”^[۱۰۵]