۴-۲۶-۲ بافت هسته مرکزی شهر دوگنبدان
بافت قدیمی این شهر محله های رادک ، سادات و لبنان است . واحدهای تجاری شهر در این منطقه قرار دارند ، این قسمت از شهر دارای تراکم جمعیتی و ساختمانی زیاد بوده و شهر به دلایل اقتصادی تا برروی ارتفاعات غربی گسترش یافته است . جنس مصالح بکار رفته در واحد های مسکونی این قسمت از نوع آهن ، آجر ، گچ ، سنگ و بعضا بلوک می باشد . تراکم جمعیت ناخالص دراین بخش به طور متوسط ۸/۲۰۹و حداقل آن ۵/۹۳و حداکثر ۲۸۲نفر در هکتار می باشد . (همان ص۲۹) شبکه دسترسی داخل این محلات به صورت ارگانیک و غیرمنظم است ، در حالیکه معابر اصلی این قسمت دارای فرم شطرنجی است. بازار اصلی این شهر در کنار خیابان های اصلی (بلادیان و بشارت) با پیاده روهای سرپوشیده قرار گرفته ، که ازویژگی های خاص بافت فیزیکی و مراکز قدیمی شهرهای مناطق گرم است . این منطقه از نظر خدمات شهری ، فضای سبز و تسهیلات شهری دچارکمبود شدیدی است . درداخل شبکه اصلی بافت داخلی مناطق مسکونی را کوچه های باریک دربرگرفته است ، کوچه های بسیاری دراین مناطق بن بست می باشند و از میان آن ها مسیرهای آبرویی عبور می کند که فاضلاب منازل به داخل آن می ریزد، تملک اراضی مسطح شمالی توسط شرکت نفت ، دردسترس نبودن زمین کافی وارزان دربخش های مسطح مرکزی و آزمندی زمینداران موجب تفکیک اراضی به قطعات کوچک و توسعه شهر در دامنه ارتفاعات جنوب غربی گردید. خیابان های کیامرثی و سعدی دوخیابان اصلی این بخش هستند که از عرض کافی برخوردار نیستند (به ترتیب ۸و۱۰متر) عبور و مرور وسایل نقلیه درآن ها به کندی صورت می پذیرد و معابر فرعی تر به صورت عمود بر این خیابان ها با شیب نسبتا تندی ایجاد شده است. انتهای معابر جنوبی گاه به صورت پلکانی درآمده است بدین لحاظ امکان خدمات رسانی از طریق این معابر وکوچه های منشعب ازآن را غیرممکن ساخته است. بافت محله رادک دراین منطقه تاحدودی از بقیه بافت قدیمی متفاوت است . شبکه معابر دسترسی این محله متأثر از توپوگرافی زمین است .
۴-۲۶-۳ بافت کوی کارکنان شرکت نفت
در قسمت شمال شهر دوگنبدان واقع شده است ، کوی کارگری و کارمندی شرکت نفت شامل فضاهای خدماتی، تأسیسات اداری و مناطق مسکونی کارکنان شرکت نفت است . این منطقه توسط کارشناسان انگلیسی یک جا طراحی و اجرا شده است . بافت فیزیکی آن متفاوت با شهرهای ایران است ، ایده و مقیاس طرح متأثر از ارزش ها و معیارهای اروپایی است .بدین لحاظ بافت فیزیکی این منطقه فاقد اصالت بافت شهری ایران است شبکه معابر این بخش به نحوی است که درآن سلسله مراتب معابر اصلی وفرعی و دسترسی ماشین روبه واحدهای مسکونی تأمین شده است . تمرکز فعالیت های خدماتی از قبیل خدمات آموزشی ، بهداشتی و تجاری به صورت یکجا سبب گردید این بخش از شهر به صورت مجموعه مسکونی خودکفا از نظر خدمات شهری درآید . فضای سبزاین منطقه به صورت پارک ، فضای سبزحاشیه خیابان ، وفضای سبز خصوصی منازل مسکونی سبب تفاوت چشمگیر این بخش درقیاس با بخش مرکزی شده است.واحدهای مسکونی اکثرا به صورت ویلایی وجهت واحدهای مسکونی جنوبی-شمالی است.
۴-۲۶-۴ بافت محله های جدیدالحداث
این محلات شامل کوی پانصددستگاه ، مجموعه مسکونی ۱۰۸دستگاه ، مجموعه مسکونی مسکن و شهرسازی رزمندگان ، سه راهی وکوی کارکنان دولت می باشد.این محلات درطی دهه های اخیر احداث گردیده اند. طراحی این محلات برپایه مطالعات آماده سازی زمین درطرح های متداول مسکن وشهرسازی انجام نگرفته است ،درطراحی این محلات فضاهای خدماتی موردنیاز پیش بینی نشده است.بدین لحاظ این مناطق ازنظربرخورداری از فضا های خدمات محله ای درمضیقه هستند .بافت این محلات شطرنجی وشبکه ارتباطی آن ها جهت استفاده ازوسایل حمل ونقل موتوری طراحی شده است جهت معابر اصلی در درمجموعه مسکونی مسکن وشهرسازی وکوی کارکنان دولت شمال به جنوب ودرجهت شیب عمومی زمین است.امادرمحله پانصد دستگاه جهت معابراصلی مختلف است وطراحی معابراین منطقه باشیب زمین هماهنگی ندارد درنتیجه درایام بارندگی آب درسطح معابر شرقی وغربی جمع می شودومشکلاتی راازنظر تردد برای اهالی به وجود می آورد.

۴-۲۷ مراحل رشدشهردوگنبدان
۴-۲۷-۱ مرحله اول قبل ازسال ۱۳۳۵
قبل ازکشف واستخراج نفت دوکانون جمعیتی عمده درمحدوده فعلی شهر دوگنبدان وجود داشته ، یکی روستای زریون درمحل باند قبلی فرودگاه شرکت نفت(شمال غرب فرودگاه فعلی)و دیگری آبادی پروبالی. همزمان با شروع فعالیت های شرکت نفت روستای زریون درسال ۱۳۱۹به منظور ایجاد فرودگاه تخریب واهالی آن به ده پروبالی نقل مکان می کنندکه منطقه مسکونی کوچکی نیز تحت عنوان رادک که با فاصله کمی ازپروبالی وجودداشته است به غیرازمناطق یادشده ،مکانی در۲۰کیلومتری جنوب شرقی دوگنبدان فعلی وجودداشته است که امروزه بانام گچساران قدیم مشهور می باشد ومتروکه می باشد.اما درقدیم محل استقرار کارگران صنعت نفت واتباع بیگانه ای بوده که درکنسرسیوم نفت مشغول به کاربوده اند ، همچنین تعدادزیادی ازبومیان منطقه که بعضا به عنوان کارگرشرکت نفت وکمتربه عنوان پیمانکارمشغول به کاربوده انددر آن مکان زندگی می کرده اند.گروه های یادشده هرکدام جداگانه درمحلات مخصوص به خود سکنی گزیده بودند.البته عده دیگری نیز تحت عنوان بازاری پدیدآمدند که مایحتاج اهالی شهرک وهمچنین سایر روستاهای پیرامونی راتاشعاع۵۰کیلومتری تأمین می کردند.(مهندسین مشاوربعدتکنیک۱۳۷۵ص۲۵)درسال ۱۳۳۴رسما سازمان شهری دوگنبدان اعلام گردید.(مجیدی۱۳۷۱ص۱۱۹)وجمعیت شهرکه عمدتا درمنطقه پروبالی می زیسته انددرسال ۱۳۳۵جمعیتی معادل ۱۲۵۶نفر بوده اند.دراین دوره ساخت شهر دوگنبدان به صورت ارگانیک وخودرو بدون طرح ونقشه قبلی بوده است.
۴-۲۷-۲ مرحله دوم ازسال ۱۳۳۵تا۱۳۵۵
دراین دوره شرکت نفت به ایجادوتوسعه مناطق مسکونی جهت اسکان کارکنان خود پرداخته است ،این ساخت وساز درسال ۱۳۳۵درجهت شمال منطقه پروبالی وآنسوی جاده ارتباطی خوزستان به فارس شروع شد.الگو وطرح این ساخت وساز که امروزه بخشی از شهردوگنبدان به نام منطقه شرکتی راتشکیل می دهدازلحاظ وجود فضای سبز کاملا برگرفته از طرح شهرک های انگلیسی وخصوصا طرح ابنزرهاوارد یعنی شهرهای باغ مانندبادرنظر گرفتن فضای بازکافی ، منطقه بندی براساس طرح واحدهای خودیار وخانه باغهایی که دورتادور آن هاراباغ وفضای سبز احاطه کرده می باشد.(شیعه ۱۳۷۸ص ۳۴) عاملی که دراین دوره به رشد شهردوگنبدان کمک کرده است ، تخریب وتخلیه گچساران قدیم ومهاجرت اهالی به دوگنبدان فعلی درسال ۱۳۳۸ می باشد. مهم ترین دلیل تخریب این شهرک ، نفت خیز بودن منطقه وجستجو وانفجارات پیاپی برای کشف منابع نفتی توسط شرکت نفت می باشد .(مهندسین مشاور بعدتکنیک ۱۳۷۵ص۶۱) البته تپه ماهوری بودن منطقه نیز درمهاجرت موثر بوده است. عوامل دیگری نیزدراین دوره برافزایش جمعیت شهردوگنبدان موثربوده اندکه بیشترجنبه سیاسی ، نظامی داشته اند. سیاست های کلی دولت پس ازسال ۱۳۳۵یعنی اسکان عشایر واصلاحات ارضی منجربه درگیری هایی بین عشایرمنطقه ودولت وقت درارتفاعات شمالی استان به ویژه درشهرستان های بویراحمد وکهگیلویه شد که اصطلاحا غائله فارس (جنوب)نامیده شد . پس ازشکست نیروهای بومی درشهریور۱۳۴۲ خیل عظیمی ازجمعیت عشایری استان به دلیل اینکه درآن دوران شهردوگنبدان مهم ترین مرکزشهری استان بوده و بیش از ۹۰درصدجمعیت شهری استان رادرخود جای داده بودوعلاوه برآن به دلیل فعالیت های شرکت نفت شرایط کارفراهم بوده ،در این شهرسکنی گزیدند.(مرکزآمارایران۱۳۴۵ص۲۱) به طورکلی درطول یک دهه یعنی ازسال ۱۳۳۵تا۱۳۴۵جمعیت این شهربیش از۱۰ برابرشده وبانرخ ۲۶/۷درصداز۱۲۵۶نفردرسال ۱۳۳۵به ۱۳۴۳۰درسال ۱۳۴۵ رسیده است.
۴-۲۷-۳ مرحله سوم ازسال ۱۳۵۵ تا۱۳۷۵
دراین دوره کشورایران باافزایش درآمدهای ارزی ناشی ازفزونی قیمت نفت مواجه بوده که خود دربالا رفتن نرخ رشد شهرنشینی تأثیر به سزایی داشته است.شهردوگنبدان نیز به دودلیل ازاین جریان تأثیر پذیرفته است.اول این که به تبع سیاست کلی دولت مبنی بر عدم توجه به روستاها و بخش کشاورزی ، درعوض ایجاد شهرهای پرزرق وبرق ووجود شرایط اشتغال نسبی درنتیجه اختصاص بودجه بیشتربه شهرها سیل جمعیت روستایی همانند سایرشهرهای ایران به شهردوگنبدان نیزهجوم آوردند.دوم اینکه به دلیل افزایش فعالیت های صنعت نفت درمنطقه این مهاجرت تشدید شده است.دراین دوره شاهد گسترش شهربه ویژه درمناطق نفت می باشیم.دربخش غیرشرکت نفتی نیزخیابان بلادیان (بازاراصلی شهر) باپیاده روهای مسقف به سیاق بازارهای مناطق گرمسیری، همچنین خیابان شهیدبشارت تکمیل شده وشهر تاخیابان شیراز(بزرگراه مرکزی شهر)گسترش یافته است.(مهندسین مشاوربعدتکنیک۱۳۷۵ص۳۶) تااین دوره شهردوگنبدان ازنظرکالبدی دوقسمت بوده است،یکی درشمال بزرگراه اصلی که مناطق شرکتی ودارای ساخت وسازبراساس طرح والگو است،اما دومی که درجنوب بزرگراه بوده بیشترحالت ارگانیک وخودجوش داشته وبخش اعظم آن فاقد هرگونه طرح ونقشه ای بوده است.
۴-۲۷-۴ مرحله چهارم بعدازسال۱۳۷۵
دراین دوره باتوجه به اقدامات سازمان نوپای اراضی شهری استان ، واگذاری زمین توسط تعاونی های کارمندی ومحدودیت ساخت وسازضلع شرقی وجنوبی شهر به دلایل وجوداراضی شرکت نفت وناهمواری ها شاهد گسترش شهر به مناطق غربی(سه راهی وکارکنان)وشرقی (پانصددستگاه) می باشیم.(همان ص۵۶)ادامه ساخت وسازهای شهری دراین دوره عمدتادرامتدادجاده ارتباطی خوزستان به فارس بوده وباعث کشیدگی شهر به جهات غربی وشرقی شده است وشهردوگنبدان به حالت شهر خطی درآمده است ، ساخت وسازدراین دوره بیشترحالت شطرنجی بادرنظرگرفتن معابرماشین رو داشته است.
۴-۲۸ ریخت شناسی وبافت شهر
به طورکلی شناخت پیکر ، ساخت و بافت شهر یکی از ارکان مطالعات شهری است که اصطلاحا مورفولولوژی نامیده می شود.به اعتقاد دکتر شکویی مطالعه سیستماتیک فرم، شکل وطرح حوزه های شهری مورفولوژی شهری نامیده می شود ، که گاهی رشدوکارکرد نیز به این مواردافزوده می شود.به نظر وی هرچشم اندازشهری از سه عامل اصلی یعنی طرح خیابان ها ،کاربری زمین وسبک معماری تأثیر می پذیرد که جغرافی دانان ازاین سه عامل تشکیل دهنده مورفولوژی شهری به کاربری اهمیت خاصی می دهند.(شکویی ۱۳۷۵ص ۲۵۷-۲۵۶) مورفولوژی شهری مطالعه نظام یافته (سیستماتیک) ازتکوین، رشد ، طرح ، فرم، ساخت ، کارکرد وتوسعه شهر باتوجه به ساخت های اجتماعی ، اقتصادی است(همان ص۲۶۶) بدیهی است مورفولوژی هرسکونتگاه باتوجه به درجه اهمیت درزمینه های اقتصادی ،اجتماعی وسیاسی ازحوزه های دورونزدیک تأثیر می پذیرد.دراین بین شهر دوگنبدان با مورفولوژی خاص نه تنها متأثرازوضعیت اجتماعی ، طبیعی مکان استقرار وکنش وواکنش های مناطق پیرامونی خود می باشد و دوگنبدان از کشورهای غربی هم به علت ارزش نفت تأثیر پذیرفته است.محلات شهر دوگنبدان رابه چهار بافت شامل بافت قدیمی،بافت شرکت نفت ،بافت جدید شرقی،بافت جدید غربی تقسیم می کنیم. زیرا ساخت امروزی شهرنتیجه کارکرد نیروهای سیاسی،اجتماعی،اقتصادی،دردوره های گذشته است.(شکویی ۱۳۷۵ص ۳۱) کاربری تأسیسات شهری درسطح شهر دوگنبدان ازنظر سرانه ودسترسی وضعیت مناسبی ندارد . سرانه کاربری تجاری دراین شهر ۳۳/۳ مترمربع وسرانه کاربری بهداشتی ودرمانی ۱/۱ مترمربع می باشدکه بالاتر ازازاستانداردهای پیشنهادی یعنی۲۵/۲و۹۴/۰مترمربع می باشد. امافاصله مناسب دسترسی به این کاربری ها درنواحی مختلف شهر دوگنبدان لحاظ نشده است.کاربری های تجاری وپارک علاوه براینکه از نظر دسترسی وضعیت مناسبی ندارد با کمبود سرانه موجود نسبت به استاندارد مواجه می باشند،چنانکه سرانه تجاری وپارک درشهردوگنبدان به ترتیب ۱۱/۱و۹۵/۰مترمربع می باشند. که کمتر ازاستانداردآنها یعنی ۸/۲و۵مترمربع می باشد.
۴-۲۸-۱ بافت قدیمی شهر(محله سادات،لبنان،رادک)
جمعیت این بافت درسال ۱۳۸۰معادل ۲۶۳۷۴نفربوده که هسته اولیه شهردوگنبدان رادرخود جای داده است وهمانند هسته اولیه بسیاری از شهرها ازنظرتناسب کاربری اراضی بانیازمندی های ساکنان وضعیت مناسبی ندارد. شبکه معابر دراین بافت نسبت به سایر بافت ها بسیار تنگ ودربسیاری از محلات پرپیچ وخم است، همچنین درجنوبی ترین قسمت این بافت که به ارتفاعات جنوبی شهر دوگنبدان ختم می شود(لبنان)مساکن تا بالای ارتفاعات گسترده شده اند وبه دلیل شیب وکم عرض بودن معابر تردد اهالی به ویژه افراد مسن وخردسال مشکل است ودسترسی سواره دربسیاری ازقسمتها غیرممکن می باشد سرانه مسکونی این بافت ۳۶/۳۱نترمربع است که پایین ترین سرانه مسکونی در دوگنبدان بوده و۸۴/۸مترمربع کمترازمتوسط سرانه مسکونی شهر می باشد . سرانه آموزشی این بافت۷۷/۱مترمربع است که کمتر ازاستانداردآن یعنی ۲۵/۲مترمربع می باشد درمقطع متوسطه این بافت باسرانه ۱۶/۰مترمربع با۱۸/.مترمربع کمبودنسبت به استانداردمسکن وشهرسازی مواجه می باشد . سرانه آموزشی دبستان این بافت نیز۸/.مترمربع می باشد که کمتر از استانداردیعنی ۰۷/۱متر مربع است.سرانه های بهداشتی درمانی، تجاری وپارک به ترتیب معادل۲۴/۱،۵/۱،۱۲/۱مترمربع است که به ترتیب۳/.،۳۹/.و۱۷/.مترمربع بیشترازسرانه متوسط می باشد .فزونی سرانه بهداشتی ودرمانی نسبت به استانداردموجود معادل۳۵/ .مترمربع وناشی ازقرارگیری بیمارستان ومراکزاصلی بهداشتی ودرمانی دراین بافت می باشد.که کارکردی فرامحله ای وشهری دارند.اماسرانه پارک وتجاری به ترتیب باکمبود ۳۸/۳و۳/۱مترمربع نسبت به استانداردموجودباتوجه به کاکرد فرامحله ای وشهری این بافت نشانگر وضعیت نامطلوب کاربری های یادشده می باشد.
۴-۲۸-۲ بافت شرکت نفت
این بافت ازشهردوگنبدان که پس ازشروع فعالیت صنعت نفت ایجاد گردید درشمال جاده اصلی شهرقرار دارد جمعیت ساکن این بافت درسال ۱۳۸۰،۱۵۹۰۸ نفربوده که باسرانه مسکونی ۸/۵۱ مترمربع بالاترین سرانه رابه خوداختصاص داده اند و۶/۱۱مترمربع افزون ترازسرانه مسکونی کل شهراست.(مرکزآمارایران۱۳۸۰ص۴۵) ازلحاظ بافت شهری باسایرمناطق شهردوگنبدان متفاوت وفاقداصالت بافت شهرهای ایرانی می باشد.شبکه معابراین بخش به خوبی طراحی شده است ودر آن سلسله معابر اصلی وفرعی ودسترسی به واحدهای مسکونی لحاظ شده است.فضای سبز منازل مسکونی وحاشیه خیابانها به ویژه دربخش کارمندی این بافت تداعی گر طرح باغ شهر ابنزرهاوارد شهر کهای انگلیسی می باشد،چنانکه واحدهای مسکونی این بافت هرکدام در محوطه ای از باغ وبه صورت شمالی جنوبی طراحی شده اند و دیوارحیاط خانه ها از نوعی گیاه به نام مورد ساخته شده است. سرانه انواع کاربری در این بافت بالاترین سرانه رانسبت به بافتهای شهر به خود اختصاص داده است. سرانه کاربری های آموزشی، بهداشتی ودرمانی وفضای سبز به ترتیب ۶۵/۷،۱۷/۲و۶/۱۳مترمربع است که۳۲/۴،۲۳/۱و۶۲/۷مترمربع بالاترازسرانه شهردوگنبدان و۴/۵،۲۸/۱و۶/۴مترمربع بیشترازاستانداردموجودمیباشد.هرچندسرانه پارک ۲۷/۲مترکمترازاستانداردموجود می باشدامابالاترین سرانه پارک رانسبت به سایر بافت ها داردکه۳۲/۱متر مربع بالاترازسرانه پارک شهر می باشد.سرانه تجاری این بافت ۱۲/۱مترمربع بوده که ۶۸/۱مترمربع کمترازاستانداردموجود اما۰۱/۰مترمربع بالاترازکل سرانه شهر می باشد وبادر نظر گرفتن این موضوع که بخش زیادی ازاین کاربری دردوبافت قدیمی شهر وجدید غربی که سرانه بیشتری دارد،کارکردی فراتر ازمحلات مربوطه داشته وبه کل شهراختصاص دارند،متوجه وضعیت نسبی مناسب این کاربری دربافت شرکت نفت خواهیم بود.
جدول شماره( ۴- ۶)کاربری اراضی در۴بافت شهر دوگنبدان

کجا آن خردمند گندآوران کجا آن سرافراز جنگی سران
نشان بس بود شهریار اردشیر چو از من سخن بشنوی یادگیر
ج۷ب۳۲۲۰ -۳۲۲۲
چو گفتار دهقان بیاراستم بدین خویشتن را نشان خواستم
که ماند ز من یادگاری چنین برآن آفرین کو کند آفرین
پس از مرگ برمن که گوینده ام بدین ، نام جاوید جوینده ام !
ج۸ب۱۵۲۰-۱۵۱۸
چو این نامور نامه آید به بن زمن ، روی کشور شود پر سخن
از آن پس نمیرم که من زنده ام که تخم سخن را پراکنده ام
هر آن کس که دارد هش و رای و دین پس از مرگ بر من کند آفرین
کنون از مداین سخن نو کنم سخنها ز ایوان خسرو کنم
ج۹ب۳۷۲۴-۳۷۲۱
بناهای آباد گردد خراب ز باران و از تابش آفتاب
پی افکندم از نظم کاخی بلند که از باد و باران نیابد گزند
بر این نامه بر ، عمرها بگذرد همی خواند آن کس که دارد خرد
ج ۵ ص ۳۸۵۹-۳۸۶۱
بدین داستان در بارم همی به سنگ اندرون لاله کارم همی
کنون خامه ای یافتم بیش از آن که مغز سخن بافتم پیش از آن
ج ۵ ص ۳۸۶۹-۳۸۷۰
در نکوهش آز
آزمندی و حرص یکی از گناهانی است که زردشت از آن بر درگاه خدا توبه می کند . « آز در اوستا آزی ( azi ) دیو حرص و طمع است.در بندهشن فصل بیست وهشت فقره ی بیست و هفت تعریف شده است که آز دیوی است که همه چیز را فرو می برد ، اگر چیزی نصیبش نشود خود را بخورد . او خبیثی است که اگر تمام اموال جهان به او داده شود ، او را پر نکرده و قانع نسازد . گفته شده است چشم آزمند دامی است که جهان در آن فانی است . از دیو آز که غالباً با صفت « دئوداتَ » ( daevo-data ) یعنی دیو داد یا دیو آفریده آمده است، بر می آید که دیو آز دشمن می باشد .
آزت هر روز به فردا دهد وعده ی چیزی که نباشد چنان » ( پورداوود،۱۳۷۷: ۲۰۴)
« اهوره مزدا گفت به سپنتمان زردشت : من بیافریدم فر ایرانی از ستور برخوردار ، پر رمه ، پر ثروت فر را که ( خرد و علو معرفت ) خوب فراهم شده و دارایی خوب فراهم شده(بخشد). درهم شکننده ی آز ، درهم شکننده ی دشمن است . » ( همان، ۲۰۴ )
زردشت می گوید ثروت و توانگری بی تناسب موجب فساد می شود و نیز ثروتمندان برای حفظ مقام و خواسته و اموال خود ، به سوی بدان که قدرتمند هستند ، متمایل می شوند و به همین علّت ثروت وبال می شود و سبب دوری از راستی می گردد .

البتّه قضاوت زردشت در موقعیت ویژه ای از زندگی بوده است که امری است همیشگی. « این داوری را زردشت در آن هنگامی از تاریخ کشور ما می نماید که در کار اشاعه ی دین بود و می خواست نظام راستین اشایی را حاکم بر نظام دروغ و هرج و مرج قبلی نماید . در نظام گسترده ی اشایی در آن هنگام که قانون ، راستی ، نظم ، اخلاق ، دانش و خرد ، اسکان و شهر نشینی و … حاکم می شود . به موجب اوستا می نگریم که ثروت و دارای متعادل بسیار ستوده شده چون راه های استفاده نامشروع بسته شده است و به موجب اخلاق و فرهنگ دیگر کسی آن را دست آویز ظلم و شر و قدرت نامشروع قرار نمی دهد . » ( رضی،۱۳۶۳ : ۴۸ )
دیو آز در تفکر مزدیسنا مهمترین هم دست اهریمن در نبرد با اهورا مزدا شناخته شده است در موعود زردشتی برای آن که رستگاری بشر تحقق یابد ، باید او نخست همه ی قدرتش را از دست بدهد ، آز به مثابه ی درختی است که رذایل دیگر مانند خشم و رشک شاخه های آنند . آز سیاهچالی مکنده و سیری ناپذیر است که همه چیز را می بلعد ، وظیفه آدمیان پارسا آن است که هیزمی به تنور افروخته ی او نسپارند و کام گشوده اش را خوراکی ندهند .
حکیم و سخنور بزرگ توس در مذمت آزمندی ، متاثر از قرآن کریم و روایات اسلامی است. چرا که آزمندی به معنی فزون خواهی ، زیاده طلبی در دین اسلام مورد تنفر است و مایه ی فساد در زمین ، دوری از رحمت الهی و موجب هلاک و عذاب آخرت است .
در حدیثی از حضرت رسول آمده است : رستاخیز نزدیک شده است و آز مردم به دنیا دائماً بیشتر و دنیا از آن ها دورتر می شود . (پاینده،۱۳۶۳: ۸۱)
چو دانی که ایدر نمانی دراز به تارک چرا بر نهی تاج آز !
ج۳ب۲۹۹۹
امام علی ( ع ) می فرماید : آزمند بودن جاودان بندگی نمودن است . (سیدرضی،۱۳۷۱: ۸۱)
چو بستی کمر بر در راه آز شود کار گیتیت یکسر دراز
پرستنده ی آز و جویای کین ز گیتی ز کس نشنود آفرین
ج۵ب۱۲۸۶-۱۲۸۵
و در حدیثی دیگر می فرماید : قربانگاه خردها را بیشتر آن جا توان یافت که برق طمعها بر آن تافت. ( همان، ۳۹۸ )
فردوسی نیز متأثر از این کلام دور شدن خرد رستم را از آز می داند :
جهانا شگفتا که کردار توست هم از تو شکسته هم از تو درست
از آن دو یکی را نجبید مهر خرد دور بد مهر ننمود چهر
همی بچه را باز داند ستور چه ماهی به دریا چه در دشت گور
نداند همی مردم از رنج آز یکی دشمنی را ز فرزند باز
ج۲ب۲۹۹۸-۲۹۹۵
ناصر خسرو قبادیانی :
آز تو نهنگ است همانا که نپرسد از گرسنگی خود ز حرامی و حلالی
(ناصرخسرو،۱۳۷۵: ۹۴)
نیک خو گشتی چو کوته کردی از هرکس طمع
پیش رو گشتی چو کردی عاقلان را پس روی
(ناصرخسرو،۱۳۷۵: ۱۰۸)
شاهنامه یکپارچه کمر به مذمّت آزمندی بسته است که نظیر آن را در آثار دیگر کمتر میتوان یافت . در شاهنامه پادشاهان از آغاز جلوس به تخت سلطنت بدون اینکه خود فردوسی به دین خاص آنان اشاره کند ، به ستایش خدا و نکوهش آزمندی و عاریتی بودن دنیا اشاره می کند . فردوسی بارها و بارها زشتی آز و حرص و توصیه به قناعت و بخشش را از زبان خویش به طور مستقیم بیان می کند . و آن ها را به بی اعتباری دنیا و فانی بودن و در نتیجه پرهیز از آزمندی و فزون خواهی هشدار می دهد .
در شاهنامه سلم و تور (فرزندان فریدون) نماد آزمندی و فزون خواهی هستند . آغاز نبرد طولانی بین نیکی و بد از حسد و آزمندی این دو برادر نسبت به برادر کوچکتر خویش ایرج نشأت می گیرد . در شخصیت های مشهور شاهنامه چون کاووس ، تور ، افراسیاب و گشتاسب و اسفندیار رگه های پیدا و نهانی از آزمندی مشخص است .
آزمندی دو پادشاه خود کامه و جاه طلب شاهنامه یعنی کاوس و افراسیاب با به مقابله با یزدان می راند . کاوس عمر ابدی و سلطنت و سالاری بر آسمان و زمین را فقط برای خود میخواست . عصیان او علیه حق اهریمنی است و چون ناتوان است سرنوشتی جز شکست ندارد. به خاطر جاه طلبی و ضعف نفس در برابر خوبرویان فرزند خود و شاهزاده ی معصوم ایرانی سیاوش را به کشتن می دهد . در توران زمین حسادت ناشی از آزمندی گریسوز با وجود نیک منشی و تدبیرهای مردانه ی وزیر روشن ضمیر تورانی ، پیران ویسه کار خود را می کند و این شاهزاده ی بزرگ را به سوی پرتگاه هلاکت و نابودی می کشاند .
افراسیاب به سبب آزمندی در همه جای شاهنامه وجودی اهریمنی است . این پادشاه آزمند مصلحت بین فقط در دایره ی مصلحت خود همه چیز را می بیند و می سنجد و نیک و بد از دیدگاه او تا آن جاست که به مصلحت حکومت او مربوط می شود . آزمندی و حرص او برای نگهداری حکومت توران تا آن جاست که حاضرست فرزند خود فرنگیس و نوزادی را که در شکم دارد به کام مرگ بفرستد تا شاید چند صباحی بیشتر بر تخت سلطنت بنشیند .
همانطور که قبلاً اشاره شد آز در تفکر مزدیسنا مهمترین همدست اهریمن در نبرد با اهورا مزدا شناخته می شود . در روایات ملّی یعنی شاهنامه هم سهمگینی آز کمتر از رویات دینی نیست . ضحّاک و افراسیاب به خاطر آز به سوی تبهکاری رانده می شوند .
همه رنج بشر از آز است . در آغاز داستان رستم و سهراب فردوسی به صورت براعت استهلال این تراژدی را ناشی از حس فزون خواهی و افزون طلبی انسان می داند . با اینکه رستم همواره با بدی ها می جنگد و در شاهنامه بزرگترین پهلوان و انسان کامل است اما خود در داستان سهراب اسیر آزمندی می شود و فرزند برومند خود را به کام مرگ می فرستد . علّتی که باعث می شود کیخسرو از بیم آن از پادشاهی کناره بگیرد همین آزمندی است . از ترس این که چون کاوس و افراسیاب به دام آز گرفتار شود خیلی زودتر از موقع از سلطنت کناره گرفته و حکومت را به لهراسب واگذشت . در اواخر دوره ی پهلوانی شاهنامه بار دیگر خصلت آزمندی و فزون خواهی دو پهلوان نام آور و سپهسالار جنگ آور را مقابل هم قرار می دهد .
سخنان فردوسی در نکوهش آزمندی :
جهان چون بر او بر نماند ای پسر تو نیز آز مپرست و انده مخور
نماند چنین – دان – جهان بر کسی در او شادکامی نبینی بسی
ج۱ب۱۰۷۶-۱۰۷۵

مخارج جاری شامل خرج هایی است که مرتب تکرار می شود و صرف کالاها و خدماتی می شوند که منافع آنی و کم دوام به بار می آورند ( مانند حقوق و دستمزد کارکنان، ملزومات و هزینه آب و برق). مخارج عمرانی یا سرمایه ای در برگیرنده خرید دارایی های بادوام مانند ساختمان و تجهیزات و مبلمان و اثاثیه آموزشی است که به دفعات مورد استفاده قرار می گیرد و در یک دوره بلند مدت منافع به بار می آورد (نادری ۱۳۸۳، ۱۸۵).
در این تحقیق از استفاده از مخارج سرمایه ای در برآوردها صرف نظر شده است زیرا این مخارج به طور یکجا انجام شده وهمچنان که گفته شد عمری طولانی دارندو در ابتدا هزینه هنگفتی برای ایجاد آنها شده است و نیازی به سرمایه گذاری مجدد نمی باشد و نیز استهلاک خاص خود را دارند (که فقط بدین خاطر هر چند سال یکبار هزینه ای بابت جبران این استهلاک می شود) بنابراین نمی توان به طور دقیق محاسبه نمود که هر محصل در هر سال چقدر از این مخارج سهم دارد. علاوه بر این موضوع می توان گفت که مخارج سرمایه ای در موجودی سرمایه فیزیکی منظور می شود و در توابع رشد هم سرمایه فیزیکی لحاظ می شود و هم سرمایه انسانی، بنابراین اگر در محاسبه میزان سرمایه انسانی از مخارج سرمایه ای صرف نظر شود، اشکالی ایجاد نخواهد شد.

در این تحقیق استهلاک افراد (قدیمی شدن دانش افراد که نیاز به بازآموزی و به روز کردن اطلاعات دارند و نیز فراموشی آموخته ها) لحاظ نمی گردد زیرا فرض می شود که تجربه ای که به مرور زمان کسب می کنند اثر آن را خنثی می کند.
بنا براین فقط از مخارج جاری که توسط دولت انجام می شود، به عنوان متغیر هزینه در این تحقیق استفاده شده است.
اصطلاح دیگری که در ارتباط با هزینه ها وجود دارد، هزینه سرانه می باشد که به این صورت تعریف می شود:
حال به توضیح روش گذشته نگر می پردازیم:
همان طور که گفته شد جادسون^[۷۳] برای برآورد سرمایه انسانی به روش هزینه ای (گذشته نگر) استفاده کرد که به صورت زیر می باشد:
(۳-۳)
Y_it = GDP سرانه که برحسب پول محلی توسط IMF گزارش می شود
E_ijt = مخارج در سطح j آموزش به پول داخلی
E_it = مخارج کل در آموزش به پول داخلی
e_it = متوسط مخارج آموزشی کل به ازای هر دانش آموز به پول داخلی
e_ijt = متوسط مخارج آموزشی به ازای هر دانش آموزدر سطح jآموزش به پول داخلی
S_ijt =   = مخارج سرانه به عنوان درصدی از GDP سرانه
S_it =
P_it = جمعیت
که i نشان دهنده کشور، t نشان دهنده زمان و j نشان دهنده مقطع آموزشی مورد نظر است.
و برای تبدیل این مقدار به دلار:
(۳-۴)
کهY_sit = GDP سرانه سامرزو هستون برحسب برابری قدرت خرید در سال ۱۹۸۵
سپس از d_ijt به عنوان وزنی برای محاسبه میزان سرمایه انسانی استفاده کرد:
(۳-۵)
که a_it = میانگین میزان تحصیلات نیروی کار ( جادسون^[۷۴] ۲۰۰۲)
که ما نیز برای برآورد سرمایه انسانی در ایران از همین روش با کمی تغییرات استفاده می کنیم.
در این تحقیق برای دو گروه سنی ۶سال به بالاو ۱۵سال به بالا، سرمایه انسانی به روش هزینه ای(گذشته نگر) برآورد شده است.
درهر استان وبرای هرگروه سنی هدف وبا توجه به جداولی که در ضمیمه ارائه شده است، سرمایه انسانی هر فرد نوعی در هر مقطع به طور متوسط به روش زیر برآورد شده است.
فرض کنید یک فرد عادی (با سطح هوشی نرمال و بدون اینکه مقطعی را تکرار کرده باشد) در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل است بنابراین در تمامی مقاطع قبل از کارشناسی ارشد برای او در گذشته هزینه هایی انجام شده است( به قیمت جاری سال ۸۵). پس طبق جداول مربوطه برای تمام استان داریم:
سرمایه انسانی مربوط به مقطع کارشناسی ارشد در استان= تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد در استان× ( هزینه سرانه مقطع ابتدایی در استان×تعداد سال های گذرانده شده در مقطع ابتدایی(۵سال)+ هزینه سرانه مقطع راهنمایی در استان×تعداد سال های گذرانده شده در مقطع راهنمایی(۳سال)+ هزینه سرانه مقطع متوسطه در استان ×تعداد سال های گذرانده شده در مقطع متوسطه(۴سال)+ هزینه سرانه مقطع کارشناسی در استان ×تعداد سال های گذرانده شده در مقطع کارشناسی(۴سال)+ هزینه سرانه مقطع کارشناسی ارشد در استان ×متوسط تعداد سال های گذرانده شده در مقطع کارشناسی ارشد(۱سال؛ که در جداول قبلی بیان شد))
برای افراد فارغ التحصیل نیزبه همین شیوه عمل می کنیم :
سرمایه انسانی مربوط به مقطع کارشناسی ارشد در استان= تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد در استان× ( هزینه سرانه مقطع ابتدایی در استان×تعداد سال های گذرانده شده در مقطع ابتدایی(۵سال)+ هزینه سرانه مقطع راهنمایی در استان×تعداد سال های گذرانده شده در مقطع راهنمایی(۳سال)+ هزینه سرانه مقطع متوسطه در استان ×تعداد سال های گذرانده شده در مقطع متوسطه(۴سال)+ هزینه سرانه مقطع کارشناسی در استان ×تعداد سال های گذرانده شده در مقطع کارشناسی(۴سال)+ هزینه سرانه مقطع کارشناسی ارشد در استان × تعداد سال های گذرانده شده در مقطع کارشناسی ارشد(۲سال))
بنابراین به طور کلی می توان سرمایه انسانی هر مقطع تحصیلی را اینگونه بیان کرد:
(۳-۶)
HC_ij¹= سرمایه انسانی مربوط به افراد فارغ التحصیل (دانش آموخته)
P_ij = تعداد افراد دانش آموخته در هر مقطع تحصیلی
e_ij= هزینه سرانه هر مقطع تحصیلی در هر استان
m_j= تعداد سالهای گذر
انده شده در هر مقطع تحصیلی
که i نشان دهنده استان مورد نظر و j نشان دهنده مقطع مورد نظر است.
و
(۳-۷)
HC_ij²= سرمایه انسانی مربوط به افراد حال تحصیل
P_ij = تعداد افراد درحال تحصیل در هر مقطع تحصیلی
e_ij= هزینه سرانه هر مقطع تحصیلی در هر استان
m_j= تعداد سالهای گذرانده شده در هر مقطع تحصیلی
که i نشان دهنده استان مورد نظر و j نشان دهنده مقطع مورد نظر است.
سپس سرمایه انسانی فارغ التحصیلان و افراد در حال تحصیل را در هر گروه سنی و در تمامی مقاطع درهر استان با هم جمع می کنیم. این رقم، میزان سرمایه انسانی یک استان از روش هزینه ای با توجه به فروض بیان شده و برحسب پول داخلی را نشان می دهد.
(۳- ۸)
که HC_i بیانگر میزان سرمایه انسانی یک استان از روش هزینه ای با توجه به فروض بیان شده و برحسب پول داخلی است.
در جداول بعد میزان سرمایه انسانی هراستان در دوگروه سنی هدف و همچنین متوسط سرمایه انسانی استان ( حاصل تقسیم سرمایه انسانی کل هر گروه سنی در هر استان بر میزان جمعیت در همان گروه سنی در همان استان) بیان شده است:
جدول ۳-۱۲- سرمایه انسانی افراد ۶سال به بالا از روش هزینه ای(میلیون ریال)

۳-۲- شرحی بر روش پژوهش
در ادبیات پژوهش ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﮐﻠﯽ ﻣطالعاﺕ ﺑﻪ سه ﺩﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽ شوند:

1. 1. مطالعات اولیه^[۲۳]: ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺍﺯ بررسی و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ به ﺩﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﻨﺪ مثل ﺁﺯﻣﺎﻳﺸﺎﺕ، ﮐﺎﺭﺁﺯﻣﺎﻳﯽ ﺑﺎﻟﻴﻨﯽ، بررسی و ﭘﺎﻳﺶ ﻫﺎ و…

1. 1. 1. ﻣطالعات ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ^[۲۴]: ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺕ ﺍﻭﻟﻴﻪ و به منظور ترکیب و تحلیل اطلاعات مطالعات اولیه ﺍﻧﺠﺎﻡ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ مثل بررسی متون و … که شامل اطلاعات جدیدی نمی باشند. البته تعاریف دیگری نیز از مطالعات ثانویه قابل ارائه است. بررسی مجدد و تحلیل دوباره اطلاعات موجود برای پاسخ به سوالات جدیدی که در زمان طراحی مطالعه مدنظر نبوده اند (حجاری زاده؛ ۱۳۸۷).

   

1. 1. مطالعات ثالثه^[۲۵]: شامل مجموعه ای از مطالعات اولیه و ثانویه می باشند که هدف آنها ارائه یک نمای کلی از یافته های کلیدی تحقیقاتی و معرفی اصول و روش ها بصورت نظام مند است.

جدول ۳-۲- تقسیم بندی انواع مطالعات در ادبیات
(منبع:University of Illinois at Chicago,)

۳-۳- شرحی بر بررسی متون
بررسی متون منابع ثانویه ای هستند که هیچ گونه کار تجربی جدید یا ابتکاری را گزارش نمی دهند و توسط شخص به منظور در نظر گرفتن نقاط بحرانی دانش فعلی شامل یافته های اساسی و همچنین کمک های نظری و روش شناختی به یک موضوع خاص نوشته می شوند.
در تعریفی ساده تر، مرور متون بررسی مقالات دانشگاهی، کتاب ها و دیگر منابع (رساله ها، تزها، پایان نامه ها، شرح کنفرانس ها و همایش ها)مرتبط با بحثی خاص، تحقیق یا تئوری است که به شرح، خلاصه و ارزیابی منتقدانه کلیه کارها می پردازد و هدف اصلی آن، مروری بر همه نوشته ها و مطالب منتشر شده حول موضوعی خاص است.
طبق گفته بامِیستر و لِری، بررسی متون روشی مفید جهت توسعه تئوری های موجود، ایجاد نظریه جدید و ارزیابی آن، شناسایی مسائل و مشکلات و نهایتاً فراهم آوردن فرصت در راستای نمایش توسعه تاریخی و پژوهش حول موضوعی خاص است (Baumeister & Leary, 1997). بنابراین بررسی متون روشی مناسب برای این تحقیق بنظر می رسد.
۳-۴- نوع شناسی بررسی متون
همانطور که در شکل ۳-۲ نشان داده شده است، از منظر سالمینن ماهیت بررسی متون می تواند بصورت روایتی/نقلی^[۲۶]، سیستماتیک/ نظام‌مند^[۲۷] و یا فراتحلیل^[۲۸] باشد (Salminen, 2011). اما بسیاری از پژوهشی های علمی اخیر ماهیت مرور متون را به دو صورتِ کلیِ نقلی و سیستماتیک در نظرگرفته اند و در واقع در این مطالعات فراتحلیل به عنوان یکی از چندین روش ترکیب یافته ها در فرایند مرور سیستماتیک درنظرگرفته می شود (شکل۳-۳). در تعریف این دو نوع کلی که در ویژگی ها و اهداف با هم متمایز هستند، می توان اینچنین بیان کرد:

1. 1. مرور نقلی/روایتی: مرور نقلی روشی سنتی است و با توجه به اینکه یک فرایند ذهنی ^[۲۹]است مستعد خطا و تورش می‌باشد و فقط در مواردیکه شواهد و داده‌های محدودی موجود باشد، ارزشمند خواهد بود. (گالس،۱۹۸۱؛کنت،۱۹۹۶) این مقالات معمولاً محدود جستجو می کنند و در آنها جستجوی جامع وجود ندارد. در نهایت تحلیل و جمع بندی آماری هم در این نوع مقالات وجود ندارد.

1. 1. مرور سیستماتیک/نظام مند: در مقابل مرور نقلی/روایی، مرور سیستماتیک/نظام مند از یک روش دقیق تر و به خوبی تعریف شده برای مرور ادبیات در یک موضوع خاص استفاده می کند و به ما کمک می کند تا شواهد را پیدا کنیم، شواهد پیدا شده را مورد بررسی نقادانه قرار دهیم، از ترکیب آنها شواهد بسازیم و تمام اینها را به گونه ای انجام دهیم که کمترین سوءگیری راداشته باشیم (حجاری زاده، ۱۳۸۷). این دسته مقالات مروری، ساختارمند هم خوانده می شوند. جستجوی نظام مندی که بر اساس قوانین و ضوابط از قبل تعیین شده انجام می شود. خصوصیات اصلی جستجوی ساختار یافته این است که دارای پایایی بالا است یعنی تکرارپذیر است و در چند مرحله انجام می شود و در ابتدا جستجو بسیار گسترده و با حساسیت بالا  است و در مراحل آخر اختصاصی می شود.در مرور سیستماتیک، با شناسایی دقیق، منظم و برنامه ریزی شدۀ تمام مطالعات مرتبط، می‌توان نقد عینی‌تری انجام داد و به مشکلات مربوط به مرور نقلی فائق آمد (گالس، ۱۹۸۱؛کنت، ۱۹۹۶).

Parahoo (2006) اینچنین بیان می کند که یک مرور سیستماتیک باید چارچوب زمانی ادبیات انتخاب شده و همچنین روش های مورد استفاده برای ارزیابی و ترکیب یافته های مطالعات انجام شده را به تفصیل شرح دهد. برای ارزیابی قابلیت اطمینان و اعتبار بررسی ها از منظر خواننده، بررسی کننده نیازمند ارائه معیارهای دقیق در موارد زیر است:

• • تدوین و فرموله کردن سوال تحقیق

• • تدوین و تنظیم شرایط ورود و خروج

• • انتخاب و نحوه دسترسی به ادبیات

• • ارزیابی کیفیت متون ادبی

• • تجزیه تحلیل، ترکیب و انتشار یافته ها

بر خلاف مرور سنتی^[۳۰] ، هدف مرور سیستماتیک، ارائه لیست کاملی از تمام مطالعات منتشر شده و منتشر نشده مرتبط با حوزه موضوع مورد نظر تا حد ممکن است. در حالیکه بررسی های سنتی در تلاش برای خلاصه سازی نتایج تعدادی از مطالعات هستند، مرور سیستماتیک از معیارهای دقیق و روشن جهت شناسایی، ارزیابی منتقدانه و ترکیب تمام متون در یک موضوع خاص استفاده می کند.

تجزیه کردن پراکسیدها
کاهش غلظت اکسیژن موضعی
جلوگیری از آغاز واکنش های زنجیره ای
شکستن زنجیره واکنش با هدف جلوگیری از جداشدن هیدروژن توسط رادیکال های فعال(۱۹،۵۲).
۱-۱-۲-۱۰-رادیکال های آزاد
۱-۱-۲-۱۰-۱- استرس اکسیداتیو
رادیکال های آزاد و سایر (Ros^[1]) برای زندگی لازم هستند. چرا که در پیام رسانی سلولی شرکت می کنند و عمل فاگوسیتوزی آن ها جهت از بین بردن باکتری ها لازم است. به علاوه با توجه به عملکردهای لازم و کنترل شده، Ros در تمام موجودات هوازی نیز به عنوان پیامد تنفس میتوکندریایی که اکسیژن را در فرایند تولید ATP از طریق همراه کردن انتقال الکترون و فسفریله کردن اکسیداتیو مصرف می‌کند، تولید می‌شود(۱۷).

محصولات غیر ضروری ROS، یعنی اکسیداتیو می تواند به وسیله فاکتور های برون زاد نظیر داروها و سم‌های محیطی القا شود (۱۱).
استرس اکسیداتیو به طور بلقوه برای سلول ها مضر بوده وROS در علت شناسی و پیشرفت بسیاری از فرایند های بیماری مانند سرطان درگیر هستند. هرچند مکانیسم های اکسیداتیو که ROS را جمع آوری
می کنند، به وسیله سیستم های آنزیمی اکسیداتیو با وزن مولکولی کم، اندام را از آثار مخرب استرس اکسیداتیو محافظت می کند. در شرایط طبیعی این سیستم های دفاعی آنتی اکسیدانی قادر هستند کهROS را سمیّت زدایی کنند و ماکرومولکول های سلولی و اندامک ها را از تخریب محافظت کنند. اگرچه تحت شرایط اکسیداتیوی بیش از حد، آنتی اکسیدان های سلولی کاهش می یابند وROS می تواند ترکیبات سلولی را تخریب و با فعالیت های بحرانی سلولی تداخل ایجاد کند (۲،۱۷).
زمانی که تعادل حیاتی بین نسل رادیکال آزاد و دفاع آنتی اکسیدانی نامطلوب شود. میتواند منجر به آسیب اکسیداتیو شود، این آسیب اکسیداتیو می تواند توسط سیستم های دفاعی endogenous مانند: کاتالاز، سوپراکسیددسموتاز، سیستم گلوتاتیون پراکسیداز، امّا این سیستم ها کاملاً کار آمد نیستند (۱۷،۴۵).
اگرچه پاتوژنز فیبروزیس کبدی کاملاً مشخص نشده است اما بدون شک نمونه های واکنشگر اکسیژن نقش مهمی در تغیرات پاتولوژی کبد دارند (۴۵).
۱-۲- استامینوفن
۱-۲-۱- تاریخچه کشف استامینوفن
در قرون وسطی ترکیبات موجود در پوست درخت بید سفید (گروهی از مواد شیمیایی به نام سالیسینات، که بعدها به تکامل و ظهور آسپرین منجر شدند) و همچنین ترکیبات موجود در پوست درخت اوکالیپتوس بعنوان مواد کاهنده حرارت شناخته می‌شدند(۴۹). پوست درخت اوکالیپتوس در ساخت گنه‌گنه برای درمان مالاریا به کار رفت که خود گنه‌گنه خاصیت کاهش سطح حرارت بدن را داراست. تلاش‌ها برای پالایش و جداسازی اسید سالیسیلیک و سالیسیلین تا اواخر قرن نوزدهم میلادی ادامه داشت تا اینکه فیلکس هوفمان(۵۷) شیمیدان شرکت آلمانی بایر، این تلاش‌ها را به سرانجام رساند. چهل سال پیش از هوفمان، فریدریک گیرهارد دانشمند و شیمیدان فرانسوی این کار را کرده بود ولی به‌دلیل اینکه گمان می‌برد جداسازی این مواد از یکدیگر امکان‌پذیر نمی‌باشد از ادامه کار منصرف شد. هنگامی که در دهه هشتاد قرن نوزدهم درختان اوکالیپتوس کم‌یاب شدند جستجو برای یافتن جایگزین آغاز شد. در سال ۱۸۸۶ پروفسور أدولف کوسمال در دانشگاه استراسبورگ در حال مطالعه بر روی تاثیرات ماده ضدانگل نفتالین بود، هنگامی که نفتالین موجود در آزمایشگاه تمام شد دو تن از همکاران جوانش به نام‌های أرنولد کان و پل هپ برای تهیه نفتالین به داروخانه رفتند لیکن داروساز به اشتباه اسیتانیلید را به جای نفتالین به آنها فروخت. آنان پس از مطالعه، از اثرات کاهنده حرارت اسیتانیلید شگفت‌زده شدند و به لطف اشتباه داروساز، خواص کاهنده حرارت استانیلید کشف گردید. اما خواص ضددرد اسیتانیلید، سال‌های زیادی پس از این ماجرا کشف شد. اسیتانیلید در واقع پدر پاراستامول و فیناسیتین است. دکتر هپ برادری داشت که در شرکت کوچکی که تولیدکننده اسیتانیلید بود، فعالیت می‌کرد. او به دکتر هپ پیشنهاد داد این یافته جدید را برای رقابت با سایر کاهنده‌های حرارت موجود، مانند اسید سالیسیلیک، روانه بازار کند. پس از آن اسیتانیلید با نام تجاری آنتیفیبرین وارد بازار شد. در پایان سال ۱۸۸۰ پارانیتروفینول با قیمتی ارزان‌تر از اسیتانیلید وارد بازار شد(۵۷). کارل دویسبورگ مسئول تحقیقات در شرکت بایرن که به نام شرکت فردریک بایر و شرکاء معروف بود، از کارکنان بخش پارانیتروفینول خواست تا کاربرد مفیدی برای این محصول بیابند(۵۷). اسکار هینزبرگ به تبدیل این ماده به اسیتوفینیتیدین می‌اندیشید. ایده اولیه ساخت این ماده جدید تنها براساس اهدافی تجاری بود لیکن بخت با آنها یار بود و آزمایش‌ها نشان داد که این ماده از آنتیفیبرین قوی بوده و عوارض جانبی کمتری دارد، لذا دویسبورگ تصمیم به به فروش این ماده با نام تجاری فیناسیتین گرفت. پیش از آن و در سال ۱۸۷۸ هارمون نورثروپ مورسه برای اولین بار پاراستامول را از طریق اکسایش و کاهش پارانیتروفینول با قلع در اسید استیک خلق کرد. با اینحال پاراستامول تا سال ۱۸۹۳ در درمان‌های پزشکی به کار نرفت تا اینکه در همان سال پاراستامول در نمونه‌های ادراری افرادی که فیناسیتین استفاده کرده‌بودند مشاهده گشت. شیمیدانان آن را روی ترکیبی سفیدرنگ و بلورین متمرکز کردند(۵۷). در سال ۱۸۹۹ کشف شد که پاراستامول متابولیت اسیتانیلید است اما این اکتشاف نادیده گرفته شد. در سال ۱۹۴۶ به موسسه تحقیقات مسکن‌ها و داروهای آرام‌بخش، بودجه‌ای به منظور مطالعه روی مشکلات مرتبط با مسکن‌ها، از سوی مقامات نیویورک اختصاص داده شد و برنارد برودی و جولیوس اکسلرود برای بررسی علل ظهور میتوهموگلوبین، که در واقع حالتی است که خون توانایی حمل اکسیژن را از دست داده و ممکن است به فوت بیمار منجر شود، تعیین شدند. در سال ۱۹۴۸ برودی و اکسلرود متوهمگلوبینمیا را به مصرف اسیتانیلید ربط دادند و تاکید کردند تاثیرات مسکن استانیلید به دلیل متابولیت فعال آن یعنی پاراستامول است. آنان تاکید کردند حال که پاراستامول تاثیرات منفی اسیتانیلید را ندارد باید جایگزین آن شود(۵۷).
۱-۲-۲- کاربرد های استامینوفن
استامینوفن (Acetaminophen) یا پاراستامول (Paracetamol) جزئ از داروهای مسکن می باشد که در تسکین دردهای ملایم تا متوسط و به عنوان ضدتب استفاده می‌شود. در صورتی که پاراستامول، که به همراه ضدالتهاب‌های غیراستروئیدی(۵۳) استفاده شود، می‌تواند در درمان دردهای شدید نیز موثر باشد. استامینوفن معمولاً در بیشتر نسخه‌های تجویز شده، برای درمان سرماخوردگی و آنفلوآنزا به‌کار می‌رود. مصرف بسیار بیش از حد آن می‎تواند به مسمویت کبدی منجر شود. مهم‌ترین علت نارسایی برق‌آسای کبد در غرب، مسمومیت‌های ناشی از پاراستامول است. این دارو عامل اصلی بسیاری از زیاده‌روی در مصرف‌ها(۴۹)در ایالات متحده، انگلستان، نیوزلند و استرالیا است(۵۳،۶۳) مشروبات الکلی خطر مسمویت با پاراستامول را افزایش می‌دهند.
۱-۲-۳- نام آیوپاک
 N-(۴-hydroxyphenyl)acetamide(74)
شکل(۱-۲) ساختار شیمیایی پاراستامول
۱-۲-۴- اشکال دارویی استامینوفن