مِروَحه تصریف صُنع ایزدش

زد بر این باد و همی جنباندش
(۴/۱۲۴-۱۲۵).

مولانا بهترین راه شناخت خداوند را خداشناسی شهودی میداند. در این باره بر خلاف «اصحاب عرفان نظری که بحث در ذات و صفات حق را اسرارمند تلقی میکنند، وی در آنچه به، ذات و صفات خداوند مربوط است به جای بحث و نظر به سنت و شریعت تمسک میکند و برای آن که افراط در تشبیه و یا تنزیه مایۀ لغزش فکری نشود غالبا از طرح این مباحث احتراز میجوید… و بر آن است که عشق سالک میتواند وی را در حضرت او به مقام مشاهدهیی که در مرتبۀ قرب برای پیغمبر (ص) حاصل شد نایل نماید» (زرینکوب، ۱۳۶۴: ۷۲۵).

به اعقاد مولانا، از هستی و بودن دم زدن در برابر او که وجود مطلق و هستی بخش مام موجودات است ادعای باطلی است. مولانا فعل انسانها و هستی آنها را به مانند نقش شیر بر پرچم
میداند که با باد به حرکت در میآیند بنابراین نمیتوان حرکت آنها را به خودشان نسبت داد:

ما که باشیم ای تو ما را جان جان

تا که ما باشیم با تو در میان؟ […]

ما همه شیران ولی شیر عَلَم

حمله مان از باد باشد دم به دم
(۱/۶۰۵ و ۶۰۷)

مولانا با توجه به این نکته که احاطه بر ذات خداوند برای انسان و شناخت محدودش میسر نیست تنها راه وصول به حق را، درک صفات خداوند میداند و حتی «مشاهدۀ صفات و استغراق در آن را غایت سلوک خویش میداند بدون این مشاهده نانی که میخورد برایش گوارنده نیست و جز به امید شهود این اوصاف یک جرعۀ آب هم از آبشخور عالم به او ذوق نمیدهد.» (زرینکوب، ۱۳۶۴: ۷۲۶-۷۲۷).

بی تماشای صفتهای خدا

گر خورم نان در گلو ماند مرا

چون گوارد لقمه بی دیدار او؟

بی تماشای گل و گلزار او؟
(۲/۳۰۹۱-۳۰۹۰)

• انسان در جهانبینی مولانا

قسمت اعظم تکاپوی مولوی در آثارش در جهت شناخت انسان و کشف ارتباطش با جهان و خداوند است. بر طبق آیات قرآنی اصل و نهاد انسان به خاک باز میگردد. در اندیشۀ عرفانی مولانا نیز فلسفۀ آفرینش انسان از خاک آغاز میشود. آنچه از فحوای کلام مولانا در ارتباط با مسألۀ آفرینش انسان از خاک دریافت میشود این است که مولانا به دو نکتۀ مهم متوجه داشته است:

• تواضع و خاکساری

• مسألۀ جانشینی و خلافت انسان در زمین

خلافت انسان «متضمن نیابت حق در ارض بود به همین سبب بود که خداوند او را از خاک آفرید» (زرینکوب، ۱۳۶۴: ۶۶۱).

پس خلیفه ساخت صاحب سینه یی