در این زمینه مطالعات کمی صورت گرفته است و در تنها مقاله موجود، نیکبخت و همکاران (۲۰۱۲)، به مدلسـازی ترمودینامیکی شرایط تجزیه هیدرات برای مبردهای R-141b, R-134a و R-152a پرداختند. در این نوشتار یک مدل عمومی برای تخمین شرایط تجزیه هیدرات برای مبردهای فوق ارائه شده است، که از معادله حالت CPA^[63] برای مدلسازی فاز مایع و مدل آماری vdWP برای فاز هیدرات استفاده شده است.

مباحث زیست محیطی هیدرات
مباحث زیست محیطی مربوط به هیدرات گازی در دو بخش خلاصه می‌شود.
اثرات گاز متان بر محیط زیست
متان گاز گلخانه‌ای است که اثر آن‌ بر گرم شدن زمین حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد بیشتر از دی اکسید کـربن اسـت، با آزاد شدن این گاز از منابع هیدرات در کف اقیانوس‌ها، مقداری از آن‌ وارد هوا شده و مقداری دیگر در واکنش با آب دریـا ترکیبـاتی مثل کربنات‌ها و کربن دی اکسید تولید می‌کنند. این تغیرات شیمیایی ایجاد شده در آب دریا و همچنین ورود مقادیری از گـاز‌های متان و کربن دی اکسید سبب گرم شدن و مرگ و میر فـراوان در گونـه‌هـای جانـداران می‌شود. در ایـن خصـوص، حیدری و حسن زاده (۲۰۱۳)، با بهره گرفتن از مدل دیو جهی^[۶۴] بیان کردند که هیدرات گازی در اعماق دریاها عامل اصلی بحران‌های زیست محیطی است. در ادامه حیدری و همکاران (۲۰۰۸)، با بررسی‌های مختلـف، اثـرات آزاد شـدن متـان، از منابع هیدرات طبیعی در کف اقیانوس‌ها از جمله : افزایش متان و دی اکسید کربن در هوا و افزایش اسیدیته و ترکیبات کربنات در آب را بیان کردند.
ذخیره سازی گاز دی اکسید کربن به شکل هیدرات
کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای مانند دی اکسید کربن به یک هدف مهم زیست محیطی در سراسر جهان تبدیل شـده است. و این گازها به عنوان یک نگرانی عمده در آینده مطـرح هسـتند. در ایـن راسـتا، جداسـازی CO₂ در سـازه‌هـای زمـین شناسی و ذخیره سازی آن‌ به عنوان هیدرات میتواند راه حلی برای این مشکل باشد. بسیاری از رسوبات اقیانوسی در عمق چند صد متری زیر کف اقیانوس شرایط مناسبی برای تشکیل هیدرات CO₂ را مهیا می‌کنند. علاوه بر ایـن، ممکـن اسـت رسـوبات کف اقیانوس شرایطی را ایجاد کنند که در آن‌ چگالی CO₂ مایع بیشتر از چگـالی آب شـده و CO₂ مـایع بـه صـورت پایـدار ایجاد شود. در این زمینه، قنبری و همکاران (۲۰۱۱)، با انجام یک سری شبیه سازی‌های عددی به بررسی نحوه‌ی بـه دام انداختن دائم مولکول‌های CO₂ در عمق چند صد متری از کف اقیانوس، جایی که تصـور مـی‌شـود ایـن گـاز آسـیب‌ ی بـه اکوسیستم اقیانوس نمی‌زند پرداختند. همچنین ، قنبری و همکاران (۲۰۱۲)، به طور خاص، اثـرات عمـق اقیـانوس و عمـق تزریق CO₂ در رسوب نسبت به کف اقیانوس را بررسی کردند. نتایج حاصل از مدلسازی در شرایط پویا نشان می‌دهد که اگر عمق اقیانوس و عمق رسوب برای تزریق CO₂ به درستی انتخاب شـود، می‌توان حجـم‌زیـادی از CO₂ را بـا اطمینـان در رسوبات اقیانوسی دفن کرد.
توسعه هیدرات و کاربردهای نوین
جداسازی مخلوط های گازی
روش جداسازی گازها بر پایه هیـدرات (HBGS^[65]) روش جدیـدی اسـت کـه در آن‌ جداسـازی بـر اسـاس تفـاوت در مشخصات گازها و تفاوت در شرایط تشکیل هیدرات برای گازهای مختلف انجـام مـی‌شـود. در ایـن روش در یـک مخلـوط گازی، ملکول‌های گازی که شرایط مناسب برای تشکیل هیدرات را دارند( مانند متان)، وارد فاز هیدرات شده و سـایر گازهـا در مخلوط گازی باقی می‌مانند.
محققان تلاش کرده‌اند که با بهره گرفتن از این تکنولوژی بـه‌عنـوان یـک روش اقتصـادی نسـبت بـه روش‌های دیگر، گازهای با ارزش را از هم جدا کنند. قلیپور زنجانی و همکاران (۲۰۱۲)، با اسـتفاده از فرایند تشـکیل هیدرات از مخلوط سه تایی گازهای متان، اتان و پروپان به جداسازی و خالص سازی متان و همچنین اثر حضور در محیط متخلخل و ترکیب درصد خوراک مورد مطالعه قرار گرفت.
نمک زدایی آب دریا
در این مبحث تنها یک مقاله یافت شد که در آن‌، جوانمردی و مشفقیان (۲۰۰۳)، انرژی مورد نیاز برای نمک‌زدایـی آب دریا را بر اساس یک فرایند تشکیل هیدرات پیشنهادی تخمین زده و علاوه بر آن‌ برای آب قابل شـرب تولیـد شـده از ایـن روش ارزیابی اقتصادی و برآورد هزینه شده است.
ذخیره سازی و انتقال گاز طبیعی به صورت هیدرات
گاز طبیعی یکی از مهمترین منابع انرژی است که در مقیاس بالا به عنوان ماده‌ی اساسی در بیشتر صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد. روند رو به رشد مصرف جهانی این ماده در چند سال اخیر به گونه‌ای بوده است که پیش‌بینـی مـی‌شـود تـا سال ۲۰۳۰ میلادی به طور متوسط سالیانه ۴/۲ درصد مصرف جهانی آن‌ افزایش یابد. با توجـه بـه افـزایش تقاضـای گـاز طبیعی در جهان، نیاز به روشی ایمن و اقتصادی برای انتقال گاز از میدان‌های گازی تا فواصل دور احسـاس مـی‌شـود، در ایـن راستا چند سال اخیر ذخیره‌سازی و انتقال گاز به شکل هیدرات مورد توجه قرار گرفته است.
اولین بار در ایران ، جوانمردی و همکاران (۲۰۰۴)، به ارزیابی اقتصادی انتقال گاز طبیعی به شکل هیـدرات از بنـدر عسلویه به بازارهای مختلف جهان پرداختند. همچنین جوانمردی و همکاران (۲۰۰۶)، با امکـان سـنجی و ارزیـابی اقتصـادی انتقال گاز به روش گاز طبیعی مایع(LNG^[66]) بیان کردند که روشNGH^[67] نسبت به LNG کمی گرانتر بـوده امّا روشـی راحتتر و ایمن تر است. نجیبی و همکاران (۲۰۰۹)، ارزیابی اقتصادی انتقال گـاز طبیعـی از بنـدر عسـلویه (میـدان گـازی پارس جنوبی) به بازارهای بالقوه جهانی، با بهره گرفتن از فناوری‌های خط لوله(PNG^[68]) گاز طبیعی مایع( LNG)، گاز طبیعـی فشرده(CNG^[69]) و هیدرات گاز طبیعی(NGH) را انجام داده و به مقایسه آنها پرداختند. در شکل ‏۲‑۱، هزینه انتقال گـاز در فواصل مختلف با روش‌های مختلف نشان داده شده است. نتایج نشان میدهد که روش PNG برای فاصله های کمتر از ۷۶۰۰ کیلومتر کمترین هزینه را داشته و برای فواصل دورتر روش LNG از لحاظ اقتصادی مناسب‌تر است.
شکل ‏۲‑۱ : هزینه انتقال گاز در فواصل مختلف با روش‌های مختلف
همچنین محمد طاهری و همکاران (۲۰۱۱)، مطالعاتی در مورد بررسی پایداری هیدرات متان در حضور هیدروکسی اتیلن سلولز HEC برای انتقال در فواصل طولانی انجام دادند.
برخی مطالعات صورت گرفته به اثر وجود کربن فعال بر مقدار متان ذخیره شده در هیدرات اشاره دارند از جمله: نجیبی و همکاران (۲۰۰۸)، گـاز طبیعـی در حضـور سه نوع کـربن فعـال متفـاوت در دو حالـت خشـک و مرطـوب ذخیره‌سازی نمودند. دارابی محبوب و همکاران (۲۰۱۲)، ذخیره‌سازی متان در حضور کربن فعال در مقادیر مختلف آب را بررسی و بهبود دادند.
ذخیره سازی انرژی گرمایی
ذخیره‌سازی انرژی از طریق فرایند تشکیل یا تجزیه هیدرات اولین بار در حدود سال۱۹۸۰ مـیلادی در آمریکـا انجـام شد این روش یکی از راه‌های کاهش مصرف برق در سیستم‌های تهویه مطبوع AC^[70] در زمان پیک مصرف است. ثنایی و شیرازی (۲۰۱۲)، یک سیستم ITES^[71] در سیستم‌های تهویه مطبوع AC مدلسازی کـرده و از جنبـه‌های انرژی، اکسرژی، اقتصادی و زیست محیطی تجزیه و تحلیل کردند. بـا اسـتفاده از روش بهینـه‌سـازی الگـوریتم ژنتیـک و بهینه‌سازی چند هدفه ، مقادیر پارامترهای مختلف برای طراحی بهینه سیستم به دست آمد.
اکتشاف و بهره برداری منابع طبیعی هیدرات گازی
منابع زیادی از گاز طبیعی به صورت هیدرات در اعماق اقیانوس‌ها و دریاها و در مناطق قطبی وجود دارد. پـیش بینـی‌های جهانی، مقدار گاز طبیعی موجود در هیدرات‌های مناطق قطبی را از ۱۰۶۲/۱ تا ۱۰۲۰/۵ تریلیون فوت مکعب و برای لایـه‌های رسوبی اقیانوسی از ۱۰۵۱/۱ تا ۱۰۸۷/۲ تریلیون فوت مکعب تخمین زده‌اند. ذخایر هیدرات را می‌توان به وسیله حفـاری و مطالعه نمونه‌های به دست آمده یا به صورت غیر مستقیم و از طریق لرزه نگاری بررسی و مطالعه کرد. همچنین در برخی مـوارد از طریق چاه نگاری نیز می‌توان به وجود لایه‌های هیدرات پی برد. در این بخش تحقیقات قابل توجهی یافت نشد.
تحلیل آماری
از بین مقالاتی که در سالهای ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۴ میلادی در پایگاه علمی science direct و … در زمینـه هیـدرات گـازی در دسترس قرار گرفته اند حدود ۶۰ مقاله مربوط به فعالیتهای دانشگاه‌ها و مؤسسات ایرانی است که بیشتر این مقالات در سـال های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ به چاپ رسیده‌اند. نمودار ‏۲‑۲ تعداد مقالات چاپ شده در سال‌های مختلف را نشان می‌دهد که به خوبی می‌توان به روند رو به رشد تحقیقات در زمینه هیدرات گازی در ایران پی برد. در سال ۲۰۱۳ در این پایگاه معتبر ۱۶۸۶۰ مقاله در مورد تشکیل هیدرات چاپ شده است که اهمیت موضوع را نشان می‌دهد.
نمودار ‏۲‑۲ : تعداد مقالات چاپ شده در سال‌های مختلف
پیشینه تحقیق در خارج از ایران
هدف از این فصل یک بررسی خلاصه به عنوان یک مرور کلی و چشم انداز تاریخی از سه دوره ذکر شده در بالا، و سپس بررسی دقیق‌تری از مفاهیم عمده خواهد شد.
پس از گذشت صد سال از مشاهده اولین کریستال هیدرات گازی در آزمایشگاه، هیدرات‌های گازی فقط در محافل علمی مطرح می‌شدند و مباحث مطرح شده تنها بر دو محور عمده قرار داشتند:
۱- چه مولکول‌هایی توانایی تشکیل کریستال هیدرات را دارند؟
۲- شرایط لازم برای تشکیل کریستال هیدرات چه می‌باشد؟
هیدرات‌ها در خطوط انتقال در اطراف شیرها، اتصالات و نقاط مرده جمع می‌شوند و باعث مسدود شدن و قطع جریان گاز می‌شوند. با رشد سریع صنعت نفت و گاز و به وجود آمدن مشکلات ناشی از مسدود شدن لوله‌های انتقال گاز طبیعی و به علت نیاز صنعت برای حل این مشکل و آگاهی از شرایط تشکیل هیدرات گازهای مختلف، صنعت و دولت‌ها به جمع محافل علمی پیوستند و خواهان مطالعات جدید‌تری در مورد این مولکول‌ها در زمینه‌هایی مثل ساختمان کریستالی و خواص آن‌ها، شراطی تشکیل، چگونگی جلوگیری از تشکیل و … شدند. به همین دلیل در چهل سال اخیر کریستال‌های هیدرات و تمامی مسائل درگیر با آن‌ حجم زیادی از مطالعات علمی را به خود اختصاص داده است.
اسلوان^[۷۲] تاریخچه کشف هیدرات‌های گازی را مرور کرده است، همفری دیوی^[۷۳] در سال ۱۸۱۰ اولین هیدرات را که یک ترکیب کریستالی کلر و آب بود کشف کرد. او در حین آزمایش‌های خود متوجه شد که وقتی کلرین را تا دمای کمتر از نه درجه سلسیوس سرد کند فاز جامدی تشکیل خواهد شد. در سال ۱۷۷۸ جوزف پریستلی^[۷۴] حین ترک آزمایشگاه در زمستان، پنجره را باز رها کرده بود. وقتی به آزمایشگاه برگشت متوجه شد که بخار‌های SO₂ باعث اشباع شدن آب شده و آب یخ بسته است. در حالی که این اتفاق برای SiF₄ و HCL نیافتاده است. بنابراین اعتقاد بر این است که پریستلی سی سال قبل از این که دیوی هیدرات را کشف کند، آن‌ را کشف کرده بود. امّا با توجه به این که آزمایش پریستلی به طور معتبر ثبت نشده است کشف‌هیدرات‌گازی توسط دیوی که به طور مستقل انجام شده است به عنوان نخستین مشاهده تلقی‌می‌شود.
کالتیت^[۷۵] در سال ۱۸۷۵ هیدرات استیلن را کشف کرد. روبلیکی^[۷۶] در سال ۱۸۸۲هیدرات دی اکسید کربن را گزارش کرد. ویلارد و فورکراند^[۷۷] بیش از ۴۰ سال بر روی این ترکیبات کار کردند. ویلارد هیدرات‌های متان، اتان، استیلن و اتیلن را گزارش کرد. کالتیت و بوردت^[۷۸] در سال ۱۸۸۲ هیدرات ترکیبی دی اکسید کربن و فسفین را کشف کردند. فورکراند و توماس^[۷۹] در سال ۱۸۹۷ دریافتند که تتراکلریدکربن و استیلن تشکیل یک هیدرات دوگانه می‌دهند. هیدرات‌های دوگانه ترکیبات معینی هستند که دارای نقطه ذوب معینی می‌باشند و با هیدرات‌های ساده متفاوت‌اند، زیرا دمای تجزیه هیدرات دوگانه ممکن است با دمای تجزیه یکی از هیدرات‌های ساده متفاوت باشد.
نمودارهای فازی برای طبقه بندی هیدرات ها
روزبوم اولین نمودار دما-فشار برای هیدرات SO₂ شبیه شکل ‏۲‑۲، برای اجزای مختلف گاز طبیعی را ترسیم کرد. در شکل ‏۲‑۲، H یعنی هیدرات، I برای یخ، V برای بخار، Lw و LHC برای فاز آبی و هیدروکربن‌های مایع است. که نقطه Q₁ چهار برابر پایین تر و نقطه Q₂ چهار برابر بالاتر می‌باشد. نمودارهای فازی به ما کمک می‌کنند تا بفهمیم هیدروکربن مورد بررسی در دما و فشار‌ مختلف دارای چه وضعیتی می‌باشد]۳۶و۳۷[.
شکل ‏۲‑۲: نمودار فازی برای برخی از هیدروکربن گاز طبیعی ساده که هیدرات تشکیل می دهند
روش­های محاسباتی دستی برای پیش‌بینی تشکیل هیدرات
هنگام طراحی فرآیندهای مرتبط با هیدرات، اولین مشکل پیش ­بینی دما و فشاری است که در آن‌ هیدرات تشکیل می­ شود. برای شروع این بحث می­توان بدون استفاده از رایانه، چند روش دیگر را به کار برد. این روش­ها به “روش‌های محاسباتی دستی^[۸۰]” معروفند. زیرا آنها را می­توان با قلم و کاعذ انجام داد.
روش­های محاسباتی دستی برای تخمین سریع شرایط تشکیل هیدرات سودمندند. متأسفانه، ضعف این روش­ها این است که خیلی دقیق نیستند. علاوه ­بر این، به­ طور کلی، هر چه داده ­های ورودی کمتر باشد، نتایج نیز از دقت کمتری برخوردار خواهند بود. با ­این­حال، این روش­ها هنوز نیز کاربرد دارند.
دو روش متداول برای برآورد سریع شرایط به ­وجود آمدن هیدرات وجود دارد. هر دو این روش­ها منتسب به کتز^[۸۱] و همکاران وی است. همین مسئله به ایجاد سردرگمی منجر شده است. زیرا هر دو این روش­ها به “روش کتز” یا نمودارهای کتز معروفند و در واقع هر دو روش، شامل چندین نمودار هستند.
در اینجا برای تمیز دادن این دو روش از یکدیگر از نام­های “وزن مخصوص گاز” و “ثابت تعادلی K” استفاده می­کنیم و تا حدی به جزئیات این دو خواهیم پرداخت]۳۸[. روش نموداری سوم از طریق بیلی و ویچرت^[۸۲] پیشنهاد شده است. این روش نیز بر اساس رویکرد وزن مخصوص است، با این تفاوت که شامل تصحیحی برای حضور سولفید هیدروژن نیز است. به­همین سبب این روش بیشتر برای مخلوط­های گازی ترش سودمند است.
روش وزن مخصوص گاز^[۸۳]
این روش از طریق کتز و همکاران در دهۀ ۱۹۴۰ توسعه داده شد. زیبایی این روش در سادگی آن‌ است، زیرا فقط شامل یک نمودار است. ویلکاکس^[۸۴] و همکاران ]۳۹[ نمودار هیدرات برای سه مخلوط گازی، با نام­های گاز C, B و D به دست آوردند. این مخلوط­ها شامل هیدروکربن­های پارافینی متان تا پنتان بودند. یکی از این مخلوط­ها حاوی ۶۴/۰ درصد نیتروژن (گاز B) و دیگری حاوی ۴۳/۰ درصد نیتروژن و ۵۱/۰ درصد دی­اکسیدکربن (گاز D) بود. وزن مخصوص این گازها عبارت بود از:
گاز B: 6685/0، گاز C: 598/0، گاز D: 6469/0.
شکل ‏۲‑۳، هیدرات این سه مخلوط به­همراه نمودار متان خالص را نشان می­دهد. با پیدا کردن رابطۀ بین داده ­های خام، نمودارهای این سه مخلوط رسم شدند. این شکل اساس و پایه­ای برای همۀ نمودارهای موجود در بحث هیدرات است.
شکل ‏۲‑۳ : نمودار هیدرات برای سه مخلوط مورد بررسی ویلکاکس و همکاران ]۳۹[
نمودار وزن مخصوص گاز در واقع همان رسم نمودار براساس فشار و دما و استفاده از پارامتر سوم وزن مخصوص گاز است. اولین منحنی در این شکل­ها، منحنی­ای که در فشارهای بالا قرار دارد، برای متان خالص است. استفاده از این نمودار بسیار ساده است. ابتدا وزن مخصوص گاز، که به آن‌ چگالی نسبی^[۸۵] نیز می­گویند، باید معلوم باشد. با معلوم بودن جرم مولی (وزن مولکولی) گاز، M، وزن مخصوص گاز، γ به صورت زیر محاسبه می­ شود:

……………………………………………………………………………………………………………………………………….. ۸۹
پیوست ب: اثبات قضیه­ها………………………………………………………………………………………………………………………………. ۹۵
پیوست ج : برنامه کامپیوتری با R……………………………………………………………………………………………………………… 112
واژه­نامه انگلیسی به فارسی ……………………………………………………………………………………………………………………….. ۱۱۵
واژه­نامه فارسی به انگلیسی ……………………………………………………………………………………………………………………….. ۱۱۹
فصل اول
مقدمات و مفاهیم اولیه
۱-۱ مقدمه
در سری زمانی روش­های زیادی برای برآورد تابع چگالی طیفی وجود دارند. در بین این روش­ها دوره­نگار­ها از اهمیت بسزایی برخوردار هستند. برای اولین بار دوره­نگارها در قرن نوزده و به عنوان تبدیلی از تابع خودهمبستگی، با بهره گرفتن از تبدیل­های فوریه، معرفی شدند و سپس با بهره گرفتن از فیلترها هموار شده و برآوردی مناسب برای تابع چگالی طیفی را ایجاد کردند.

در سال ۱۸۹۷، Schuster نشان داد که دوره­نگارها می­توانند اطلاعاتی را در مورد دوره­ای بودن یک سری زمانی را فراهم آورند. با پیشرفت­های به وجود آمده در تئوری آماری چگالی طیفی در طی دهه­های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، دوره­نگارهای هموار شده به عنوان برآورد تابع چگالی طیفی مورد استفاده قرار گرفتند. در سال­های اخیر کامپیوترهای سریع و معرفی تبدیل­های فوریه سریع^[۱] (FFT) بار دیگر دوره­نگارها را به برآوردگرهایی پرکاربرد تبدیل کرده ­اند. در سری­های زمانی با رفتار نوسانی دوره­نگارها از اهمیت به سزایی برخوردارند.
رفتارهای نوسانی حداقل از دو مولفه (سینوسی و کسینوسی) تشکیل شده است. این مولفه­های همساز یا هارمونیک هستند که در شکل­ گیری رفتارهای تناوبی در سری­ها موثرند.­ در واقع هر همساز گویای یک روند رو به بالا و یک روند رو به پایین در یک سری زمانی است. بنابراین، هر طول موج متوالی در سری زمانی تناوبی با یک همساز نشان داده می­ شود.
دوره­نگار وسیله­ای مناسب جهت تجزیه و تحلیل سری­های زمانی متشکل از امواج سینوسی-کسینوسی و مولفه­های تناوبی در سری­های زمانی می­باشد. در واقع، دوره­نگار تکنیکی مفید برای مشخص کردن دوره­ های نهان است. در این فصل در ابتدا به معرفی دوره­نگارهای عادی پرداخته و خواص مجانبی آنها را بررسی می­کنیم سپس رابطه دوره­نگار با رگرسیون همساز را بیان کرده و به مقایسه روش کمترین قدر مطلق انحرافات و روش کمترین مربعات خطا می­پردازیم. در انتها رگرسیون چندکی را معرفی کرده وبا ذکر یک مثال این روش رگرسیونی را مورد مطالعه قرار می­دهیم.
۱-۲ تحلیل فوریه
در بسیاری از مطالعات یک تابع را بوسیله مجموعه ­ای از توابع مقدماتی که پایه نامیده می­ شود، نمایش می­دهیم. تمام توابع مورد مطالعه را می­توان به صورت ترکیبات خطی توابع مقدماتی موجود در مجموعه پایه نوشت. یکی از پایه­ های متداول متشکل از، توابع مقدماتی سینوسی و کسینوسی یا نمایی­های مختلط می­باشند. طریقه ساختن یک تابع دلخواه با بهره گرفتن از این توابع را تحلیل فوریه می­نامندکه به Fourier ریاضی دان فرانسوی در قرن هیجدهم باز می­گردد.
اگر و عضوهایی از باشند، ضرب داخلی و بصورت زیر تعریف می­ شود:

فرض کنید داده ­های مقادیر یک تابع با دوره^[۲] در باشند. در این صورت، می­توان هر یک از مقادیر را به صورت یک ترکیب خطی از همسازها^[۳] و به صورت زیر نوشت:

که فرکانس­های مضربی صحیح از فرکانس­ اصلی ، که دربازه قرار دارد، می­باشند. با توجه به ویژگی تابع دوره­ای، خارج از فاصله قرار نمی­گیرد و فرکانس ، - را فرکانس­های فوریه از سری می­نامند.
با در نظر گرفتن ، رابطه (۱-۱) را می­توان بصورت زیر بازنویسی کرد:

که در آن

ســــر چـــو آه عاشــــقان بــــرکـــرد صبـــــح
عطـــر آتـــش‌زای از آن بــــرکـــرد صبــــح
وزن ترکیب بند: فاعلاتن فاعلاتن فاعلات در بحر رمل مسدس مقصور.
تعداد ابیات: ۱۲۹ بیت
تعداد بندها: ۱۰ بند
در باره‌ی این ترکیب بند:
شاعر صبحدم این ترکیب بند را با توصیف صبح آغاز کرده است و از ابتدا تا پایان بند ششم، یعنی بیت هفتاد و هشتم به وصف صبح زمستانی می‌پردازد و نبرد خورشید با سپاه سرما را وصف می‌کند و از شراب صبحگاهی سخن می‌گوید و گاه آتش موجود در آتشدان را وصف می کند و در پایان هر بند به مدح ممدوح گریز می‌زند تا در آغاز بند هفتم که مدح را به صورت یکپارچه آغاز کرده و تا پایان ترکیب بند ادامه می‌دهد و باز هم همان وصف‌های همراه با اغراق بسیار زیاد را بیان می‌کند. مضمون‌های ستایش در این شش ترکیب بند تقریباً یکسان بوده است و فقط شاعر با زبان سحرآمیز خود توصیف‌ها را عوض کرده است. بند پایانی این ترکیب بند نیز یکسره دعای فتح و پیروزی برای ممدوح می‌باشد.

نوروزیه در مدح جلال الدّین ابوالمظفر شروان شاه
بند نخست:
کلمات قافیه: عاشقان، جان، فشان و …
حروف اصلی قافیه: ان
حرف روی: ن
حروف الحاقی: ندارد
ردیف: برکرد صبح
۱- ســر چــو آه عاشـقان بــرکــرد صبـــح
عطــر آتــش‌زای، از آن بــرکــرد صبـــح
معنی و مفهوم: صبحدم همچون آه عاشقان بالا آمد و پرتوهای معطّر و آتشین خورشید را آشکارکرد.
آرایه‌های ادبی: آشکار شدن و بالا آمدن صبح، به آه عاشقان مانند شده است. عطر آتش‌زای استعاره از پرتوهای اوّلیه‌ی خورشید است. سر بر کردن صبح آرایه‌ی تشخیص دارد.
۲ - از شـــــرار آه مشـــــتاقـــــــان دل
آتــشِ عنبـــر فشـان بــرکــرد صبـــح
واژگان: شرار: آتش پاره، جرقه‌ی آتش. (ناظم) عنبر: مادّه‌ای چرب و خوشبو و کدر و خاکستری رنگ و رگه‌دار که از روده یا معده‌ی ماهی عنبر گرفته می‌شود. (معین)
معنی و مفهوم: صبحدم، گویی از شراره‌های دل عاشقان، آتشی معطر برافروخته است که همه جا بوی خوش عنبر را پراکنده می‌کند.
آرایه‌های ادبی: شراره‌ی آه اضافه‌ی تشبیهی است. بیت در حرف «ش» واج آرایی دارد.
۳ - بــر قـواره‌ی مــاه، سِــحری کــرد چـرخ
تــا ســر از خــواب گــران بـرکـرد صـبح
واژگان: قواره: آن‌چه از اطراف چیزی بریده باشند. (دهخدا)توضیحات.
معنی و مفهوم: گویی ماه قواره‌ی لباس صبحدم بود و آسمان بر روی آن سحر و جادو خواند، تا این که صبحدم از خواب سنگین خود بیدار شد.
آرایه‌های ادبی: قواره‌ی ماه اضافه‌ی تشبیهی است. صبحدم به شخص خفته‌ای مانند شده است که آسمان بر ماه که قواره‌ی آن است، سحر می‌خواند تا او را بیدار کند. ماه در گردی به قواره مانند شده است. آسمان به جادوگری تشبیه شده است که برای بیدار کردن صبح، بر قواره‌ی ماه سحر می‌خواند.
قواره: توضیحات (۳/۸۴)
۴ - تـــا کنــد سیــمین قـــواره در زمیــن
سـر ز جیــب آسـمان بــرکــرد صبــــح
معنی و مفهوم: آسمان بر قواره‌ی ماه سحر و جادو نوشت تا آن را در زمین دفن کند و در همین هنگام، صبحدم از آسمان نمایان شد.
آرایه‌های ادبی:سیمین قواره استعاره از ماه است. جیب آسمان اضافه‌ی استعاری است. جیب و قواره با هم تناسب دارند.
۵ - خـوابِ چشـم عــاشـقان بســت آشــکار
دود رنگــین کــز نــهان بــرکــرد صبــح
معنی و مفهوم: صبحدم، با آشکار کردن سرخی هنگام طلوع که به دود رنگین ساحران می‌ماند، عاشقان را از خواب بیدار کرد.
آرایه‌های ادبی: خواب بستن کنایه از بیدار و بی‌خواب کردن است. آشکار و نهان با هم تضّاد دارند. دود رنگین استعاره از سرخی هنگام طلوع است.
۶ - ز آتشــی کــافتــاد در حـــرّاق چـــرخ
شـمع در صحـرای جـان بــرکــرد صبـــح
واژگان: حرّاق: سوخته‌ای از سنگ چخماق که بر آن آتش گیرند. (معین)
معنی و مفهوم: صبحدم، به وسیله‌ی آتشی که در آسمان افتاد، خورشید را همانند شمعی در آسمان‌ها برافروخت.
آرایه‌های ادبی: حرّاق چرخ اضافه‌ی تشبیهی است. شمع استعاره از خورشید است و صحرای جان اضافه استعاری و استعاره از آسمان‌هاست که در قدیم آسمان‌ها را جای جان‌ها می‌دانسته‌اند.
۷ - چــون قــراسُـنقُر گـریـزان شـد بــه راه
آق سُــنقُر دیـــدبــان بــرکــرد صبـــح
واژگان: قراسنقر و آق سنقرتوضیحات (۶/۱۰۴)

ادبیات و پیشینه تحقیق

۱-۲- مقدمه

بر اساس میزان هوش معنوی انسان قادر است به کارها و فعالیت هایش معنا و مفهوم بخشیده و با بهره گرفتن از آن بر معنای عملکردش آگاه شود و دریابد که کدام یک از اعمالش از اعتبار بیشتری برخوردارند و کدام مسیر در زندگی بالاتر و عالی تر است تا آن را الگو و اسوه زندگی خود سازد (یانگ^[۱۱]، ۲۰۰۷). انگیزش یک فرایند زنجیره‌ای است که با احساس نیاز یا احساس کمبود و محرومیت شروع می شود ، سپس خواست را به دنبال می آورد و موجب تنش و کنش بسوی هدفی می شود که محصول آن، رفتار نیل به هدف است. توالی این فرایند ممکن است منجر به ارضای نیاز شود. بنابراین انگیزه های کار موجب تشویق و تحریک فرد به انجام یک کار یا رفتار می شود در حالی که انگیزش یک خواست کلی را منعکس می نماید. در این فصل، به توضیح مفاهیم نظری تحقیق حاضر پرداخته میشود. در ابتدا مطالبی درباره هوش معنوی و انگیزه ی کاری همچون تاریخچه، دیدگاه نظریه پردازان، مدل ها، تعاریف، مفاهیم، پیشینه بررسی این متغیرها و نیز روابط آنها با یکدیگر بیان می شود. بعد از آن به ذکر مواردی از تحقیقات انجام شده درباره موضوع تحقیق حاضر، به ترتیب در خارج و داخل از کشور پرداخته میشود. و در پایان فصل، یک نتیجهگیری کلی از نتایج تحقیقات انجام شده صورت میگیرد.

قسمت اول : مبانی نظری تحقیق:

الف) ۲- ۲- هوش معنوی

۱- ۲- ۲- تعریف هوش

از هوش تعریف واحدی به دست نیامده و صاحب نظران مختلف آن را به گونه های متفاوتی تعریف کرده اند. نمی توان تعریف مشخصی از هوش به دست آورد که مورد توافق همه روانشناسان وابسته به رویکردهای مختلف باشد. با این حال عناصری از هوش وجود دارند که مورد توافق غالب پژوهشگران است. گیج و برلاینر^[۱۲] (۱۹۹۲) این عناصر را در سه دسته تقسیم کرده ا ند؛
توانایی پرداختن به امور انتزاعی: منظور این است که افراد با هوش بیشتر با امور انتزاعی (اندیشه ها، نمادها، روابط، مفاهیم، اصول) سروکار دارند تا امور عینی (ابزارهای مکانیکی، فعالیت‌های احساسی).
توانایی حل کردن مسائل:یعنی توانایی پرداختن به موقعیت های جدید، نه فقط دادن پاسخ‌های از قبل آموخته شده به موقعیت های آشنا.
توانایی یادگیری: به ویژه توانایی یادگیری انتزاعیات، از جمله انتزاعیات موجود در کلمات و سایر نمادها و نیز توانایی استفاده از آنها(به نقل از سیف، ۱۳۸۷).
روانشناسان مختلف تعاریف گوناگونی از هوش ارائه کرده اند و همینطور هوش را به انواع مختلفی تقسیم کرده اند. از جمله اینکه؛ نظریه هوش سه بخشی استرنبرگ یکی از معروف ترین رویکردها درباره هوش است. طبق این نظریه هوش دارای سه چهره است؛ هوش تحلیلی، هوش آفریننده و هوش عملی. منظور از هوش تحلیلی، توانایی انسان در برخورد موثر با مسائل است. هوش آفریننده، تولید اندیشه های نو، پیشنهاد دادن روش های نو، برخورد متفاوت با مسائل و ترکیب اطلاعات به راه های جدید است و هوش عملی، توانایی پرداختن به مسائل و مشکلات زندگی روزانه است. هوارد گاردنر^[۱۳] نیز یکی از نظریه پردازان هوش چندگانه، نظریه ای وضع کرده شامل هشت نوع هوش متفاوت به نام های؛ هوش زبانی (کلامی)، هوش موسیقیایی، هوش منطقی – ریاضی، هوش فضایی، هوش بدنی – جنبشی، هوش طبیعت گرایانه، هوش میان فردی و هوش درون فردی. در نظریه گاردنر هوش به صورت توانایی حل مسئله یا ساختن چیزی با ارزش تعریف شده است و افراد از لحاظ هوش های مختلف با هم متفاوت‌اند(کروکشانک^[۱۴]، جنکینس^[۱۵] و متکالف^[۱۶]، ۲۰۰۶). وولفولک^[۱۷] (۲۰۰۵) اشاره کرده است نظریه ی گاردنر تنها به این هشت نوع منحصر نمی شود گاردنر هوش روحانی یا معنوی را نیز مطرح کرده و آن را به عنوان توانایی اندیشیدن درباره پرسش های بزرگ مربوط به معنای زندگی تعریف کرده است.
هم گاردنر و هم استنربرگ معتقدند هوش در فرهنگ های مختلف به صورت های متفاوت ظاهر می‌شود.در جوامع غربی هوش بیشتر شناختی است و شامل پردازش اطلاعات است. در حالی که در جوامع شرقی مؤلفه های گوناگون عملکرد و تجربه انسان، از جمله شناخت، شهود و هیجان را در یک ارتباط کامل^[۱۸](یکپارچه) در بر می گیرد (سیف، ۱۳۸۷). در مجموع، هوش عموماً باعث سازگاری فرد با محیط می شود و روش های مقابله با مسائل و مشکلات را در اختیار او قرار میدهد. توانایی شناخت مسأله، ارائه راه حل پیشنهادی برای مسائل مختلف زندگی و کشف روش های کارآمد حل مسائل از ویژگی های افراد باهوش است(وولفولک،۲۰۰۵).

۲- ۲- ۲- مفهوم معنویت

معنویت^[۱۹] یکی از نیازهای درونی انسان بوده و برخی صاحب نظران آن را متضمن بالاترین سطح زمینه‌های رشد شناختی اخلاقی و تلاش همواره ی آدمی برای معنا بخشیدن به زندگی و پاسخ به چراهای زندگی می دانند. همین امر باعث شده است که سازمان بهداشت جهانی نیز در تعریف ابعاد وجودی انسان علاوه بر ابعاد جسمانی، روانی، اجتماعی به بعد معنوی نیز اشاره کند و بعد چهارم یعنی بعد معنوی را نیز در رشد و تکامل انسان مطرح کند (یعقوبی، ۱۳۸۸). معنویت به عنوان انرژی، معنا، هدف و آگاهی در زندگی است. جست وجوی مداوم برای یافتن معنا و هدف زندگی است. درک عمیق و ژرف ارزش زندگی، وسعت عالم، نیروهای طبیعی موجود، و نظام باورهای شخصی است (زارعی متین و همکاران، ۱۳۹۰).
معنویت به معنای نقش زندگی یا روشی برای بودن و تجربه کردن است که با آگاهی یافتن از یک بعد غیر مادی به وجود می آید و ارزش های قابل تشخیص، آن را معین می سازد (الکینز و همکاران^[۲۰]، ۲۰۰۴). معنویت حاصل یک احساس بی نظیر در هماهنگی با یک هدف الهی و منحصر به فرد است آنچه برای انسان لازم است تحول در آگاهی در مورد خویشتن است. هرچه خواسته انسان متعالی تر باشد، تلاش بیشتری برای دستیابی به آن خواهد کرد (ویندایر، ۱۳۸۶) .معنویت حس والایی است که شور و شوق و گرایش انسان را برای عدالت خواهی و انصاف افزایش می دهد و همنوایی و پیوستگی با خود و جهان آفرینش را پدید می آورد (تسی^[۲۱]، ۲۰۰۳).
لازم به ذکر است، ایمونز^[۲۲] تلاش کرد معنویت را براساس تعریف گاردنر از هوش، درچارچوب هوش مطرح نماید. وی معتقداست معنویت میتواند شکلی از هوش تلقی شود؛ زیرا عملکرد و سازگاری فرد (مثلاًسلامتی بیشتر) را پیش بینی می کند و قابلیت هایی را مطرح می کند که افراد را قادر می سازد به حل مسائل بپردازند و به اهدافشان دسترسی داشته باشد. گاردنر ایمونز را مورد انتقاد قرار می‌دهد و معتقد است که باید جنبه هایی از معنویت را که مربوط به تجربه های پدیدار شناختی هستند (مثل تجربه تقدسی یا حالات متعالی) از جنبه های عقلانی، حل مسأله و پردازش اطلاعات جدا کرد (آمرام^[۲۳]، ۲۰۰۵).

۳- ۲- ۲- تاریخچه هوش معنوی

وقتی روان شناسان روش ها و ابزاری را برای اندازه گیری هوش ساختند، تعریف ارسطو از انسان هم چون حیوانی اندیشه ورز، مشغله ای فکری درباره هوش شناختی پدید آورد. به دنبال آن ابزارهای سنجش، موسوم به آزمون های هوش برای اندازه گیری توانائی های ذهنی افراد ساخته شد و تلاش شد تا رابطه هوش با مواردی همچون پیشرفت تحصیلی و موفقیت در زندگی حرفه ای و شخصی کشف شود. در آغاز انتظار می رفت که بهره ی هوشی، پیش گویی قوی در زمینه موفقیت در مشاغل و پیشرفت تحصیلی باشد، اما در حقیقت بهره هوشی در زمینه پیش گویی های یاد شده چندان موفق نبود و این گونه برداشت شد که به ظاهر بهره هوشی برای وارد شدن به چنین زمینه هایی با حداقل استانداردها در ارتباط است و مشخص شد که وقتی افراد به موفقیت در پیشرفت تحصیلی و زندگی نزدیک می شوند، فرایندهایی پیچیده را سپری می کنند. به دنبال مشخص شدن آثار بهره هوشی بر جنبه‌های احتمالی و نه الزامی در موفقیت های فرد در عرصه های گوناگون زندگی، نگرش هایی مطرح شد که اساساً با دیدگاه های روان سنجان و طراحان انواع آزمون های هوش متفاوت بود از جمله ی این نگرشها، نگرشهای هوش هیجانی، هوش های چندگانه و هوش معنوی است.در دهه ی ۱۹۸۰، شکافهایی در تجزیه و تحلیل ماهیت هوش پدیدار شد. برای نمونه، استرنبرگ تلاش کرد توجه پژوهشگران توانائی های ذهنی را بیشتر به جنبه های خلاق و عملی هوش جلب کند. در میانه ی سال ۱۹۹۰، گلمن^[۲۴] به پژوهش درباره ی هوش هیجانی، و بهره ی هیجانی پرداخت و خاطر نشان کرد که بهره هیجانی، نیازی بنیادی برای به کار گیری بهره ی هوشی است. توجه به هیجان ها و کاربرد مناسب آن ها در روابط انسانی، درک احوال خود و دیگران، خویشتن داری و تسلط بر خواسته های آنی، همدلی با دیگران و استفاده ی مثبت از هیجان ها در اندیشه و شناخت موضوع هوش هیجانی است (مایر و سالووی^[۲۵]، سالووی، ۱۹۹۷؛ به نقل از ضیغمی، ۱۳۸۹).
در واپسین سال های سده بیست، شواهد روان شناسی، عصب شناسی، انسان شناسی و علوم شناختی نشان داد که هوش سومی هم وجود دارد که از آن به نام هوش معنوی یاد می شود. اصطلاح هوش معنوی را برای اولین بار زهر و مارشال، زوجی دانش پژوه و استادان دانشگاه آکسفورد با در هم آمیزی روان شناسی، فیزیک، فلسفه و مذهب ساختند که حاصل مجموعه مطالعاتی است که توسط علوم روان شناسی، عصب شناسی، انسان شناسی، و علوم شناختی فراهم آمده است. هوش معنوی سازه های معنویت و هوش را درون یک سازه جدید ترکیب می کند، در حالی که معنویت با جستجو و تجربه عناصر مختلف به معنای هوشیاری لوح یافته و تعالی در ارتباط است. هوش معنوی مستلزم توانائی هایی است که از چنین موضوعات معنوی برای تطابق و کنش اثربخش و تولید محصولات و پیامدهای باارزش استفاده می کند (ایمونز، ۲۰۰۰).

۴- ۲- ۲- تعاریف هوش معنوی

هوش معنوی برای افرادی که می خواهند سؤالات زیر را در زندگی کشف نمایند مهم است:چرا ما اینجا هستیم؟ و ارتباط ما با دیگران ، اجتماع و جهان چیست؟ (سلمان ^[۲۶]،۲۰۰۵). با ظهور این پارادایم جدید، چالش هایی در برابر تعریف و تشریح هوش معنوی بوجود آمد؛ هوش معنوی چیست ؟ کارکردهایش چه چیزهایی هستند؟ و اینکه آیا قابل یادگیری و بهبود است؟ این مسایل هنگامی توجه زیادی بر می انگیزاند که بخواهیم بدانیم چرا از هوش معنوی استفاده می شود ؟ و آیا استفاده از آن سود خاصی برای استفاده کنندگان دارد ؟ نویسندگان همه این مباحث را بیان نکرده اند و فقط برخی از دیدگاه ها را در قالب هوش معنوی ارائه کرده اند. چندین چالش در تعاریف پیشنهادی متفاوت و چند گانه نویسندگان هوش معنوی وجود دارد.
امونز^[۲۷]، لوین و زهر و مارشال^[۲۸] ( ۲۰۰۰)، نوبل و ولمن^[۲۹]( ۲۰۰۱ )، سیسک و تورنس^[۳۰] (۲۰۰۱ )، مک هاوک^[۳۱] (۲۰۰۲ )، والش و وگان^[۳۲] (۲۰۰۲ )، نازل^[۳۳] (۲۰۰۴ )، چالز مارک^[۳۴] (۲۰۰۴ )، اسکالر^[۳۵] ( ۲۰۰۵)، سانتوس^[۳۶] (۲۰۰۶ )، آمرام ( ۲۰۰۵/ ۲۰۰۷)، سیندی^[۳۷] (۲۰۰۴/۲۰۰۸)، سینگ ^[۳۸] ( ۲۰۰۸)، سیسک (۲۰۰۸) به ارائه تعاریفی از هوش معنوی پرداخته اند که در این قسمت به برخی از آنها اشاره می شود. بر اساس میزان هوش معنوی انسان قادر است به کارها و فعالیت هایش معنا و مفهوم بخشیده و با بهره گرفتن از آن بر معنای عملکردش آگاه شود و دریابد که کدام یک از اعمالش از اعتبار بیشتری برخوردارند و کدام مسیر در زندگی بالاتر و عالی تر است تا آن را الگو و اسوه زندگی خود سازد (یانگ^[۳۹]، ۲۰۰۷). در جدول زیر تعاریف دیگر هوش معنوی ارائه شده است.
جدول ۱-۲ : تعاریف هوش معنوی از نظر دانشمندان

به عنوان نمونه، ارتباط میان پزشک و بیمار او را در نظر آورید، ممکن است بیمار با کنار نهادن سیگار، کم کردن بار اضطراب و فشارهای کاری و خانوادگی خود، با خواب منظم، با کنار نهادن عادات نامطلوب گذشته، با بستری شدن در بیمارستان در نهایت با خوردن قرص ها و کپسول ها و تزریق دوره کامل آمپول‏های تجویز شده، سلامت خود را باز یابد. کنش ارتباطی به هدف‏های خود دسترسی یافته است. اما برای بیمار چندان رضایت بخش و خوشایند نیست و از انجام آنها لذتی نمی‏برد، اما ناچار است برای رسیدن به سلامت خود که برای او از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است، چنین کند.

بر عکس یک نفر ممکن است از ارتباط با پزشک خود کاملا لذت ببرد و پزشک به او بگوید می‏تواند به کارهای گذشته خود ادامه دهد. اما قطعا بیماری او معالجه نخواهد شد و نه تنها سلامت خود را باز نمی‏یابد، بلکه آن را بیشتر از دست می‏دهد. در این حالت رضایت حاصل است، ولی هدف تحصیل نمی‏شود. (فرهنگی، ۱۳۷۴: ۱۱۱)
۲-۱-۱۳- ویژگی های اثربخشی
ویژگی های اثربخشی ارتباطات میان فردی با توجه به هدف های عمل گرایانه و خشنودی از کنش ارتباطی به پنج ویژگی عمده قابل تفکیک‏اند. باید توجه داشت هر چند این پنج ویژگی در وهله اول کیفی به نظر می‏رسند، اما باید گفت علاوه بر این ویژگی‏های کیفی که باعث افزایش اثربخشی ارتباطات می‏شوند، می‏باید میزان کمیت آنها نیز در نظر گرفته شوند. همواره وجود این پنج ویژگی ممکن است به اثربخشی کنش ارتباطی نیانجامد و نیز نبود آنها ممکن است به غیر اثر بخش بودن کنش ارتباطی ختم نشود، اما شکی در آن نیست که به طور معنی داری بر اثر بخشی تاثیر دارند.
این پنج ویژگی عبارتند از: گشودگی، همدلی، حمایتگری، مثبت گرایی و تساوی. در ادامه سعی می‏شود به اختصار توضیحاتی درباره هر یک از این موارد ارائه می شود."(فرهنگی، ۱۳۷۴: ۱۱۳)
الف- گشودگی^[۶۷]
مفهوم کیفی گشودگی حداقل در سه جنبه اساسی ارتباطات میان فردی اثر خود را بروز می دهد و بر این فعالیت اجتناب ناپذیر بشری تأثیر خود را می گذارد. اول و شاید یکی از واضح ترین و بدیهی ترین جنبه های آن این است که ارتباطات گیرنده موثر یا فرستنده پیام در ارتباطات میان فردی می باید شایق باشد که خود را در مقابل طرف های ارتباطی خود بگشاید و با یک گشودگی نسبی با آنان مواجه شود. (همان، ۱۳۷۴: ۱۱۴)
دومین جنبه از گشودگی بیانگر اشتیاق فرستنده پیام یا مبدا ارتباطی به وانمود کردن و بروز دادن صادقانه محرکات وارد بر خود است و اینکه بر او چه تأثیری نهاده اند. (همان، ۱۳۷۴: ۱۱۴)
سومین جنبه از گشودگی که برای اولین بار توسط «آرتور بوچنر»^[۶۸] و «کلیفورد کلی»^[۶۹] مطرح شده است با مفهوم تملک احساسات و تفکرات مرتبط است. با توجه به چنین مفاهیمی، گشودگی چنین تعبیر می شود که شخص مورد نظر احساسات و تفکرات خود را که کاملا در اختیار اوست و خود به آنها کاملاً واقف است و مسئولیت آن را بر عهده دارد، به اطلاع دیگری یعنی دریافت کننده پیام برساند. عموما افراد خود مسوول احساسات و تفکرات خویش می باشند و سعی نمی کنند آن را از خود منفک کرده و به دیگران انتقال دهند مگر آنکه مجبور شوند و یا اینکه هدف خاصی از آن داشته باشند. (همان، ۱۳۷۴: ۱۱۵)
ب- همدلی
شاید یکی از دشوارترین جنبه های کیفی ارتباطات توانایی به کارگیری همدلی در یک رابطه متقابل است. به این معنی که آغازگر فراگرد ارتباطی توانایی درست ارائه همدلی به دیگری را داشته باشد. کلمه همدلی که ترجمه ای برای Empathy در زبان انگلیسی است از کلمه آلمانی Einfuhling گرفته شده است که به معنی «با دیگری حس کردن» است. همدلی کردن با کسی یعنی احساس او را درک کردن. آن گونه که «بک روچ»^[۷۰] به همدلی پرداخته است شاید بهتر بتوان به معنی آن پی برد. او چنین گفته است: «همدلی توانایی یک فرد است که به گونه ای تجربی دریابد که فرد دیگر چه تجربه ای دریک لحظه موعود و در یک چارچوب مشخص و با توجه به نظر خویشتن دارد.»
«شافر»^[۷۱] بر این باور است که همدلی تجربه درونی قابل درک و در میان نهادنی با دیگری برای مقطعی از وضعیت روانی او می باشد. در نقطه مقابل، همدردی کردن^[۷۲] عبارت است از احساس کردن برای فرد دیگر. یا به عبارت دیگر نسبت به دیگری حسی در درون خود پدید آوردن. مثلاً برای کسی متأسف شدن به علت مشکلی که برای او پدید آمده است. همدلی کردن یعنی احساسی را داشتن که دیگری نیز بدان احساس دست یافته است. همدلی یعنی ایجاد احساس مشترک با یکدیگر، یعنی فرستنده پیام و گیرنده پیام هر دو به یک احساس یگانه دست یافته اند.
اگر ما توانایی همدلی با دیگران را بیابیم، بی شک در وضعیتی خواهیم بود که آنان را درک کنیم و دریابیم که از کجا آمده اند و اینک در کجا هستند و به کجا خواهند رفت یا می خواهند بروند. به گفته «گرین سون»^[۷۳] کسی نمی تواند به احساس ظریف و پیچیده دیگری دسترسی پیدا کند مگر آنکه احساس او را دریابد و آن را تجربه کند که این خود همدلی نامیده می شود. این خود نوع ویژه ای از ادراک است که کسی را قادر می سازد که بتواند طرف مقابل را از نظر عاطفی و ذهنی کاملا دریابد و آنچه تجربه کرده است او نیز بدون تجربه احساس کند. درک توام با همدلی انسان را قادر می سازد که خود را با شرایط ارتباطی کاملا وفق دهد و بداند که چه باید بگوید، چگونه باید بگوید و چه زمانی باید بگوید، چه زمانی باید ساکت باشد و کی به خود گشودگی دست زند. در واقع «تراکس»^[۷۴] مهارت ارتباطی هر کسی را به تعریف او از همدلی مرتبط می کند. تراکس می گوید: «همدلی صحیح هم حساسیت نسبت به احساسات موجود و هم تسهیلات لازم کلامی برای ارتباط با دیگری را در برمی گیرد که موجب درک و تفاهم بیشتر و نیز استفاده صحیح از زبان برای القای مفاهیم می شوند.»
دشوارتر از تعریف و تشریح همدلی به کارگیری آن در زندگی روزمره و بالا بردن مهارت های مربوط به آن است. شاید نخستین گام ما برای پرهیز از ارزیابی و قضاوت رفتار طرف مقابل باشد. اگر ما رفتار فرد مقابل خود را بر اساس صحیح و غلط، زشت و زیبا، خوب و بد ارزیابی کنیم، پس ما رفتار او را در چارچوب این برچسب ها می بینیم نه آن طور که هست و ممکن است رفتار واقعی او با این برچسب ها سازگار و یا ناسازگار باشد. در آن صورت ما اولین گام را در جهت تخریب پلهای ارتباطی خود با او برداشته ایم. دومین گام درک احساسات و عواطف طرف مقابل است. هر چه بیشتر او را بشناسیم، بهتر می توانیم با او همدلی کنیم. درک خواسته ها و نیازها، آرزوها، آمال، توانایی ها، تجارب، بیم ها و هراس های طرف مقابل همه و همه و بسیاری که گفته نشد ما را بر آن می دارد که او را بهتر بشناسیم و پی به احساسات و عواطف او ببریم و بتوانیم با او بهتر همدلی کنیم. گام سوم، باید بکوشیم آنچه دیگری بر اساس نگرش و توانایی خود تجربه کرده است، ما نیز تجربه کنیم. مهم است که بدانیم این تجربه می باید بر اساس نگرش و احساسات او باشد نه آنچه خود می اندیشیم. خود را کاملا در جای او و به جای او قرار دادن و نقش او را ایفا کردن ما را بر آن می دارد که او را بهتر درک کنیم. (فرهنگی، ۱۳۷۴: -۱۱۸۱۱۷)
ج- حمایتگری
در یک فضای حمایتگر ارتباطی، سکوت را ارزشی منفی نیست. بلکه در مقابل سکوت بستری مناسب برای ایجاد فضای مناسب و حمایتگر ارتباطی است. از این سکوت می توان به عنوان بهترین محمل برای القای مفاهیم و پیام های غیر کلامی استفاده کرد. علاوه بر سکوت، ارائه حالات توام با همدلی، نه توام با بی تفاوتی به فضای مناسب برای ارتباطات حمایتگرانه کمک می کند. از دیگر عوامل موثر بر فضای مناسب حمایتگرانه جهت ارتباطات می توان از تساوی با دیگران یا مخاطبان یاد کرد. هر اندازه خود را از نظر رفتاری و پایگاه اجتماعی در تراز مخاطبان خود قرار داده و از نشان دادن برتری های خود به آنان پرهیز کنیم، در ایجاد فضای مناسب ارتباطات حمایتگرانه موفق تر خواهیم بود. از عوامل دیگر موثر بر فضای حمایتگرانه برای ارتباطات میان فردی می توان تردید و یا عدم جزمیت^[۷۵] در برابر یقین و اطمینان^[۷۶] را نام برد. هر اندازه ما در گفتار و نظرات خود جزمی تر بوده و با اطمینان غیر قابل تردید با مخاطب خود برخورد کنیم، فضا را برای ارتباطات حمایتگر نامناسب تر می کنیم. برعکس همواره میزانی از تردید و عدم یقین زمینه را برای ارتباطات حمایتگر مساعدتر می کند و به طرف مقابل این فرصت را می دهد که خود را نشان دهد و ارزیابی کند. (همان، ۱۳۷۴: ۱۱۹)
د- مثبت گرایی^[۷۷]
مثبت گرایی در ارتباط میان فردی حداقل به سه جنبه یا عوامل مختلف تکیه دارد. اول، ارتباط میان فردی زمانی به درستی شکل می گیرد و پرورش پیدا می کند که احترام مثبت و معینی برای خویشتن در نظر داشته باشیم. فردی که احساس ناخوشایندی نسبت به خود دارد بی تردید این احساس ناخوشایند را به نحوی به دیگران منتقل می کند و در آنان نیز این احساس ناخوشایند و منفی را شکل می دهد. در مقابل کسانی که در مورد خود مثبت می اندیشند این احساس مثبت را به دیگران منتقل و آنان را وادار به مثبت پنداری می کنند.
دوم، ارتباطات میان فردی زمانی به درستی شکل می گیرد و به بالندگی خود نزدیک می شود که احساس خوشایند خود را نسبت به طرف مقابل به او منتقل می کنیم. (فرهنگی، ۱۳۷۴: ۱۱۹-۱۲۰)
سوم، یک احساس مثبت و خوشایند در مورد وضعیت عمومی حاکم بر ارتباطات، برای تعامل یا میان کنش اثر بخش بین دو یا چند نفر بسیار حیاتی و مهم است. چیزی ناخوشایندتر از رابطه یا ارتباط با کس یا کسانی نیست که از آن رابطه یا مبادله لذتی نبرند و یا اینکه پاسخ خوشایندی به عمل ارتباطی واقع شده ندهند. (همان، ۱۳۷۴: ۱۲۰)
ه- تساوی^[۷۸]
افراد در حرفه های مختلف اغلب از نظر ارتباطی به نوعی خود فریبی و یا تظاهر کشیده می شوند. مثلاً یک مدیر عالی رتبه یا پزشک عالی قدر ممکن است گفتگو با یک فروشنده ساده را ارزشمند تلقی نکرده و فضای تساوی مناسب را برای او ایجاد نکند. یک متخصص برجسته کامپیوتر ممکن است گفتگو با یک مستخدم جزء را به صورت مساوی در سازمان مورد نظر خود بی ارزش تلقی کند. یک راننده کامیون ممکن است ارتباط مساوی با یک دانشمند را غیرممکن بداند. هر یک از افراد در موارد فوق از نظر ارتباطی ممکن است دچار نوعی خود فریبی و یا تظاهر شده باشند. همه آنها ممکن است در آن وضعیت این تصور را داشته باشند که از آن ارتباط چیزی به دست نمی آورند و برای اینکه چیزی بدست آورند باید با هم ترازان خود ارتباط داشته باشند. این نگرش بسیار زیان بار و خارج از معیارهای صحیح ارتباطی است. زیرا این نگرش موجب آن می شود که افراد نتوانند به یکدیگر نزدیک شده و از یکدیگر نکات فراوانی را فراگیرند. اکثر کسانی که از نظر ارتباطی از مهارت های بالایی برخوردارند درست بر عکس این نگرش رفتار می کنند. آنان اغلب از اطلاعات فراوانی بهره مند می شوند. (فرهنگی، ۱۳۷۴: ۱۲۱-۱۲۲)
۲-۱-۱۴- تشابه با هم و تخالف با هم
پنج صفت ذکر شده برای اثربخشی ارتباطات میان فردی، کیفیت‏هایی آموختنی می‏باشند و از نظر اهمیتی که داشتند هر یک به طور مجزا مورد مطالعه قرار گرفتند.
در اینجا ما به دو مفهوم «تشابه با هم» یا «همانندی» و «تخالف با هم» می‏پردازیم. «تشابه با هم» در برگیرنده تشابه موجود از نظر ظاهری و شخصیتی بین طرفین ارتباط است، در حالی که «تخالف با هم» دلالت بر تفاوت موجود از جهات مختلف بین طرفین ارتباط دارد. تشابه و تفاوت ممکن است متکی به صفات متعددی باشد، مانند: سن، جنس، مذهب، تحصیلات، تمایلات سیاسی، پایگاه اجتماعی و اقتصادی و غیره.
باید متذکر شد که عموماً، تحقیقات بر این یافته استوارند که اثربخشی ارتباطات میان فردی در صورت وجود تشابه اعضاء با یکدیگر بیشتر است. برای مثال «جیمز مک کراسکی»، «کارل لارسون»، «مارک نپ» بر این باورند که ارتباط موثر بیشتر زمانی پدید می‏آید که طرفین ارتباط تشابه بیشتری با هم داشته باشند. هر اندازه آنها به هم شبیه‏تر باشند و یا ویژگی‏های مشابه بیشتری با یکدیگر داشته باشند. مفاهیم بیشتری را با یکدیگر در میان می‏گذارند و مفاهیم یکدیگر را بهتر درک می‏کنند. (همان، ۱۳۷۴: ۱۲۲)
۲-۱-۱۵- تأیید و عدم تأیید
شاید یکی از رضایت بخش ترین پاسخ هایی که ما از طرف مقابل ارتباط خود دریافت می داریم، تأیید کامل باشد، یا به گونه ای که «لی برگ» و «لارنس» تشریح کرده اند؛ «هر رفتاری که منتج به ارزشمندی بیشتر فرد از خود شود» در فراگرد ارتباطی موجب رضایت خاطر بیشتر فرد از آن می شود. تأیید برای هر فرد در زیست اجتماعی از ارزش بالایی برخوردار است. به گونه ای که «مارتین بوبر» نوشته است: در تمام سطوح جامعه انسانی، انسان ها یکدیگر را به روش های اجرایی و کم و بیش با توجه به توانایی ها و ظرفیت های شخصی خود، مورد تأیید قرار می دهند و ممکن است یک جامعه با کلمه انسان این گونه برخورد کرده و آن را در اندازه ای که افراد جامعه یکدیگر را تأیید می کنند، اطلاق کند.» به دیگر سخن، انسان آن گونه مطرح می شود که تأیید یا عدم تأیید دیگران را با خود به همراه می آورد.
شک نیست افرادی که در جامعه انسانی خود مورد تأیید قرار نمی گیرند با توجه به شدت و ضعف آن، شدیداً احساس ناراحتی و یاس می کنند و پذیرش این پدیده برای آنها بسیار دشوار و گاه دردآور است. اگر این اتفاق یعنی عدم تأیید چندین بار رخ دهد به تدریج فرد دچار تردید نسبت به رفتارها و توانایی های خود شده، حالت یاس و درد او را به واکنش هایی خاص سوق می دهد. به ویژه اگر این عدم تأیید از سوی کسانی باشد که از برخی جهات برای فرد حایز ارزش و اهمیت بوده و در زندگی حرفه ای یا شخصی او نقش برجسته ای را ایفا کنند. (فرهنگی، ۱۳۷۴: ۱۷۱)
پاسخ های تأییدکننده معمولاً پذیرش، حمایت و شناسایی طرف مقابل را در بر دارند و پاسخ های غیر تأیید کننده انکار و تضعیف و شناسایی فرد مقابل را به همراه خود دارند.
پژوهش «لی برگ» و «لارسن» در این زمینه دیگر منحصر به فرد نمی باشد و با توجه به اهمیت این موضوع در روابط بین اشخاص که امروزه از جهات مختلف مورد توجه دانشمندان علوم رفتاری و ارتباطات، مدیریت و غیره است، گسترش زایدالوصفی یافته، پژوهش های متعددی در رشته ها، دانشگاه ها و موسسات مختلف انجام پذیرفته است. یک بازنگری در پژوهش های انجام شده در «دانشگاه دنور»^[۷۹] در سال های آخر دهه ۱۹۷۰ و تحقیقات «دانشگاه اوهایو»^[۸۰] در سال های اول دهه ۱۹۸۰ مبین این واقعیت است که تأیید یا عدم تأیید یکی از مهم ترین، قابل توجه ترین و رایج ترین موضوعات ارتباط بین اشخاص در سال های اخیر است. بدون شک، این مقوله یکی از مهم ترین مقوله های ارتباطی است که مساله تأثیرگذاری و نفوذ در دیگران را مطرح می کند. از همین رو است که رشته های مختلف روانشناسی اجتماعی، علوم سیاسی، مدیریت و بازرگانی شدیداً به آن علاقه‎مندند و بدان از زوایای مختلف می نگرند.
در یک فراگرد مستمر ارتباطی، بدون شک هر انسانی گاه به پیام های تأیید کننده و زمانی به پیام های غیر تأییدکننده روی می آورد. حتی مثبت ترین انسان ها در فراگرد ارتباطی هرگز به ارسال پیام های تأیید کننده نمی پردازند. آنچه در ارتباطات موثر^[۸۱] حائز اهمیت است، این است که بدانیم چه وقت باید پیام های تأییدکننده ارسال و چه زمان غیر تأیید کننده ارسال داریم. به عبارت بهتر، شرایط در این مورد بهترین راهنمای ما جهت ارسال پیام است. اما نکته ای قابل ذکر است؛ بررسی ها نشان می دهد اشخاصی که دارای مهارت های ارتباطی بالایی هستند، در بیشتر مواقع حتی در سخت ترین شرایط از پیام های تأیید کننده استفاده می کنند و با مهارت در فراگرد ارتباطی خود با دیگران از این پیام ها بیشتر بهره می جویند تا از پیام های غیر تأییدکننده. (فرهنگی، ۱۳۷۴: ۱۷۴-۱۷۵)
۲-۱-۱۶- فراگرد ارتباط در مدل ارتباطی دیوید برلو
دیوید برلو در سال ۱۹۶۰ مدلی را طراحی کرد و در کتاب خود، ضمن چاپ تصویر این مدل به تفصیل درباره فراگرد ارتباطات انسانی توضیح داد.
مدل برلو حاوی چهار عنصر منبع، پیام، کانال و گیرنده است. منبع و گیرنده هر کدام دارای مهارت های ارتباطی، نگرش، دانش، سیستم های اجتماعی و فرهنگی هستند و پیام نیز به رمز، محتوا و نحوه و عناصر و ساخت تقسیم شده است. کانال شامل دیدن، شنیدن، لمس کردن، بوییدن و چشیدن است. او اجزای مدلش را به شرح زیر توصیف می کند. (محسنیان راد، ۳۹۳)
الف- منبع – رمزگذار^[۸۲]
یک منبع ارتباط بعد از تعیین روشی که می خواهد با آن روی گیرنده اش تأثیر بگذارد، پیامی را به قصد تولید هدف مورد دلخواهش رمزگذاری می کند. حداقل چهار نوع عامل در منبع وجود دارد که می تواند صحت را افزایش دهد. آنها عبارتند از:
مهارت های ارتباطی
پنج نوع مهارت ارتباطی کلامی وجود دارد. دو نوع از آنها مهارت های رمز گذاری است. نوشتن و گفتن، دو نوع از آنها مهارت های رمز خوانی است. خواندن و شنیدن، پنجمین مهارت به فکر و یا تعقل مربوط می شود.
نگرش ها
الف- نگرش نسبت به خود
ب- نگرش نسبت به مطلب خود
ج- نگرش نسبت به گیرنده
سطح دانش
برلو در زمینه سطح دانش این سوال دیرینه را مطرح می کند: «آیا اگر یک معلم دانش کافی داشته باشد، دیگر نیازی به داشتن چیزی بیشتر برای موفقیت در تدریس ندارد و یا به عکس معلم نیاز به داشتن چیزی ندارد و مهم این است که او بداند چگونه آموزش دهد و تدریس کند. برلو پاسخ می دهد که معلم موفق، به هر دوی اینها نیاز دارد. چرا که یکی از این دو مهارت های ارتباطی و دیگری سطح دانش است.»
موقعیت منبع در یک سیستم اجتماعی و فرهنگی
هیچ منبعی به عنوان یک فرد آزاد و بدون تأثیر از شرایطی که در یک سیستم اجتماعی – فرهنگی دارد نمی تواند ارتباط برقرار کند. بدیهی است که ما عوامل مشخص را در مورد منبع در نظر خواهیم گرفت؛ عواملی چون مهارت های ارتباطی او، نگرش های او و دانش او همه مورد نظر هستند. اما ما به بیش از اینها نیاز داریم. مثلاً ما نیاز داریم که بدانیم او در آن سیستم اجتماعی – فرهنگی چه جایگاهی دارد؟ چگونه عمل می کند؟ چه نقشی ایفا می کند؟ کارکردهایی که خواستار انجامش هست، پرستیژی که او در مقابل دیگران دارد، زمینه فرهنگی که او در آن ارتباط برقرار می کند و باورها و ارزش هایی که بر او حاکم است چیست؟ شکلهای رفتاری مورد قبول و شکل های رفتاری غیر قابل قبول در فرهنگ او کدام است؟ نیاز داریم که درباره انتظارات شخصی او و انتظارات دیگران درباره او آگاه شویم.
تمام گروه هایی که منبع وابسته به آن است؛ تمام ارزش ها و استانداردی که او آموخته است با ادراک او از جایگاهش در دنیا و موقعیت طبقاتی او در اجتماعی که به آن وابسته است همه و همه در رفتارهای ارتباطی منبع تأثیر دارند.