کو و همکاران در تحقیقی تحت عنوان “اثر ورزش در حمایت و آگاهی از تصویر شناسه­ی شرکت­ها و قصد خرید محصولات حامیان مالی” در سال ۲۰۰۸، به این نتیجه رسیدند که اشتیاق به ورزش روی آگاهی از شناسه تاثیر دارد و آگاهی از شناسه، تصویر شناسه و قصد خرید را تحت تاثیر قرار می­دهد.
گوینر و بنت در تحقیقی تحت عنوان “تاثیر نام تجاری منسجم و شناسه­ی ورزشی روی برند مناسب در یک زمینه­ حمایتی مالی” در سال ۲۰۰۸ همچنین نشان دادند که نگرش مثبت نسبت به حامی و قصد خرید از محصولات حامی رابطه معنی­داری با یکدیگر دارند.
در تحقیقی سرگی و همکاران^[۱۲۸] (۲۰۰۸) با بسط دادن مفهوم «تناسب ادراک شده» ^[۱۲۹]به حوزه حامی­گری و ارتباطات بازاریابی، مدلی را توسعه داده­اند که در آن تناسب ادراک شده فرد از رویداد بر میزان وفاداری نسبت به شناسه حامی رویداد تأثیر می­ گذارد. نتایج حاصل از این تحقیق که بر روی ۱۵۸۸ نفر از هواداران مسابقات ناسکار انجام گرفت، نشان داد که تناسب ادراک شده از رویداد تأثیر مثبتی بر وفاداری فرد به شناسه دارد. همچنین این محققین نشان دادند که هرچه میزان اشتیاق فرد نسبت به رویداد و آگاهی از حامی بیشتر باشد، این تأثیر بیشتر می­ شود.
فیلو و همکاران در سال ۲۰۱۰ در مطالعه­ ای تحت عنوان “سابقه و پیامدهای تعلق و تصویر حامیان در رویدادهای خیریه­ی ورزشی” که بر روی ۶۷۲ نفر از مخاطبان دوی ماراتون در استرالیا انجام گرفته بود، به این نتیجه رسیدند که تعلق به رویداد و تصویر حامی، تاثیر مثبتی بر قصد خرید محصولات حامی داشته است. همچنین الکساندر و همکاران (۲۰۰۷)، در تحقیقی که بر روی یک تیم بسکتبال انجام داده بودند، به این نتیجه رسیدند که تمایل به خرید محصولات حامی در افرادی که از نگرش مثبتی نسبت به حامی برخوردارند، بیشتر است.
در تحقیقی ونتورا و دداوغلو^[۱۳۰] (۲۰۱۳) به بررسی تاثیر اجرای برنامه ­های بازاریابی بر طرز تفکر مشتریان در تیم­های فوتبال ترکیه پرداختند و در این زمینه مدلی را ارائه دادند. نتایج حاصل از این تحقیق که بر روی تیم­های فوتبال ترکیه انجام گرفت، نشان داد که هواداران در تیم­های فوتبال ترکیه به نشان تجاری صاحبان برند خیلی شدید متعصب هستند و بازیکنان ستاره و دستاوردهای تیم به ترتیب در رده­های بعدی بودند. و همچنین نشان داده شد که طرز تفکر مشتریان(آگاهی، انجمن­ها، رفتار و وابستگی) نتایج رضایت­بخشی را روی فعالیت مشتریان(بلیط و قصد خرید) نداشتند.
۱-۱-۶-۲) الگوی اسپید و تامپسون (۲۰۰۰)
عنوان: بررسی عوامل اثر گذار بر نتایج حاصل از حامی­گری ورزشی
اسپید و تامسون در تحقیق خود به بررسی رابطه بین نگرش مصرف­ کنندگان به رویداد ورزشی، تناسب ادراک شده میان حامی و رویداد، و نگرش نسبت به حامی با نتایج حاصل از حامی­گری پرداختند. نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون نشان داد که تناسب میان رویداد و حامی، حسن نیت حامی، حضور پر رنگ حامی و نگرش نسبت به حامی، از مهمترین عوامل تعیین کننده نتایج حاصل از حامی­گری است. علاقه نسبت به رویداد و جایگاه رویداد از دیگر عوامل تعیین کننده نتایج حاصل از حامی­گری است. تناسب میان حامی و رویداد شدت رابطه میان علاقه به رویداد و جایگاه رویداد را تحت تاثیر قرار می­دهد.
ادراک مصرف ­کننده از حامی­گری
عومل مربوط به رویداد:
علاقه به رویداد
جایگاه رویداد
نتایج حاصله:
علاقه به حامی
مطلوبیت حامی
استفاده از محصولات حامی
عوامل مربوط به حامی گری:
تناسب میان حامی و رویداد
عوامل مربوط به حامی:
نگرش نسبت به حامی
حضور همه جانبه حامی
حسن نیت حامی
قرار گیری مصرف کننده در معرض حامی­گری
شکل (۶-۲)؛ الگوی اسپید و تامپسون(اسپید و تامپسون، ۲۰۰۰،ص۲۲۸)
۲-۱-۶-۲) الگوی گوینر و اسوانسون (۲۰۰۳)
عنوان: الگوی برای تعلق به تیم ورزشی: پیش­آیندها و پس­آیند­های حامی­گری

این دو محقق تاثیر تعلق هواداران به تیم ورزشی را بر روی چهار مورد از نتایج حامی­گری، از جمله تشخیص حامی، نگرش نسبت به حامی، حمایت و رضایت از حامی، سنجیدند. علاوه بر آن، این دو محقق از متغیر های اعتبار، اشتیاق به ورزش و مشارکت هوادار، به عنوان عوامل اثر­گذار بر تعلق به تیم استفاده کرده ­اند. با بهره گرفتن از الگوی معادلات ساختاری، این محققین به این نتیجه رسیدند که طرفدارانی که از تعلق تیمی بالایی برخوردارند، پاسخ مثبتی به نتایج حاصل از حامی­گری داده­اند. همچنین نتایج حاصل نشان داد که پیش­آیند­های مطرح شده می ­تواند عاملی در پیش ­بینی تعلق تیمی به­شمار رود.
نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که میزان تشخیص حامی، نگرش مثبت به حامی، حمایت از حامی و رضایت از آن در افرادی که از تعلق تیمی بالایی برخوردار بوده ­اند، نسبت به سایر افراد بسیار بالا بوده است. همچنین بیان شد که تعلق به تیم در افراد مختلف متفاوت است چراکه آن می ­تواند تحت تاثیر اعتبار تیم، اشتیاق به ورزش و میزان مشارکت در ورزش، قرار گیرد.
این تحقیق بر روی ۱۰۷۰ نفر از تماشاگران مسابقات فوتبال بین دانشگاهی انجام گرفت که در نهایت ۹۲۲ نفر از آنان حاضر به مشارکت در تحقیق شده بودند. که ۵۹ درصد از مشارکت­کنندگان مرد و بقیه زن بوده ­اند.
۳-۱-۶-۲) الگوی الکساندر و همکاران (۲۰۰۷)
عنوان: پیش بینی نتایج حامی گری از منظر متغیر های نگرشی : مطالعه موردی لیگ حرفه ای بسکتبال
الکساندر و همکاران در سال ۲۰۰۷ به بررسی رابطه بین نگرش نسبت به رویداد، اشتیاق به ورزش و نگرش نسبت به حامی با تصویر شناسه، قصد خرید و تبلیغات توصیه­ای محصولات حامی پرداختند. داده ­های این تحقیق از تماشاگران مسابقات لیگ حرفه­ای بسکتبال در یونان جمع­آوری و از طریق تجزیه تحلیل رگرسیون چندگانه مورد ارزیابی قرار گرفته است. در مجموع ۳۰۰ پرسشنامه در بین تماشاگران پخش شده بود که ۲۵۷ پرسشنامه قابل قبول بوده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل الکساندر و همکاران نشاد داد که قصد خرید مصرف­ کنندگان از محصولات حامی شدیداً تحت تاثیر نگرش نسبت به رویداد، اشتیاق به ورزش و نگرش نسبت به حامی قرار دارد. تبلیغات توصیه­ای و تصویر شناسه نیز رابطه معنی­داری با نگرش نسبت به حامی و اشتیاق به ورزش دارد. همچنین نتایج حاصله نشان داد که ۷۳ درصد از پاسخ دهندگان از حامی رویداد آگاهی داشته اند.
۴-۱-۶-۲) الگوی کو و همکاران (۲۰۰۸)
عنوان: تاثیر اشتیاق به ورزش، آگاهی از حامی، و تصویر شرکت بر قصد خرید محصولات حامی
کو و همکاران در سال ۲۰۰۸ به بررسی رابطه بین متغیر­های کلیدی اثر بخشی حامی­گری از جمله آگاهی از حامی، تصویر شرکت و قصد خرید محصولات حامی پرداختند. اشتیاق به ورزش فوتبال نیز به عنوان یکی دیگر از متغیر­های کلیدی تاثیر­گذار بر حامی­گری مورد استفاده قرار گرفته است. این محققین بر اساس مصاحبه های شخصی و پخش کردن پرسشنامه در بین ۴۵۷ نفر از تماشاگران جام جهانی ۲۰۰۲ کره و ژاپن، به این نتیجه رسیدند که مصرف کنندگانی که تصویر مثبتی از حامی در ذهنشان وجود دارد و اشتیاق بالایی نیز به ورزش دارند، قصد خریدشان از محصولات شرکت بالا است. همچنین اشتیاق به ورزش تاثیر مثبتی بر آگاهی از شناسه، تصویر شرکت و قصد خرید دارد.
آگاهی
اشتیاق
قصد خرید
تصویر
شکل (۷-۲)؛ الگوی کو و همکاران(کو و همکاران، ۲۰۰۸، ص۸۲)
۵-۱-۶-۲) الگوی سرگی و همکاران (۲۰۰۸)
عنوان: بررسی تأثیر تناسب ادراک شده از تصویر رویداد بر وفاداری به شناسه
در این تحقیق سرگی و همکاران (۲۰۰۸) با بسط دادن مفهوم «تناسب ادراک شده»^[۱۳۱] به حوزه حامی­گری و ارتباطات بازاریابی، مدلی را توسعه داده­اند که در آن تناسب ادراک شده فرد از رویداد بر میزان وفاداری نسبت به شناسه حامی رویداد تأثیر می­ گذارد. این محققین همچنین اثر تعدیل­کنندگی اشتیاق به رویداد و آگاهی از شرکت حامی را در این رابطه مورد بررسی قرار دادند. تناسب ادراک شده فرد از رویداد، میزانی که در آن فرد تصویر رویداد را با تصویری که از خود دارد، یکی می­داند.
نتایج حاصل از این تحقیق که بر روی ۱۵۸۸ نفر از تماشاگران مسابقات ناسکار انجام گرفت، نشان داد که تناسب ادراک شده از رویداد تأثیر مثبتی بر وفاداری فرد به شناسه دارد. همچنین این محققین نشان دادند که هرچه میزان اشتیاق فرد نسبت به رویداد و آگاهی از حامی بیشتر باشد، این تأثیر بیشتر می­ شود.
اشتیاق به رویداد
تناسب ادراک شده از رویداد
وفاداری به شناسه
آگاهی از حامی
شکل (۸-۲)؛ الگوی سرگی و همکاران (سرگی و همکاران، ۲۰۰۸، ص۱۰۹۲)
۶-۱-۶-۲) الگوی فیلو و همکاران (۲۰۱۰)
عنوان: پیش­آیند­ها و نتایج تعلق به تیم ورزشی و تصویر حامی در رویدادهای ورزشی خیریه.
فیلو و همکاران در سال ۲۰۱۰ به بررسی پیش­آیند­ها و پس­آیندهای حامی­گری در یک رویداد ورزشی خیریه پرداختند. این محققین با بهره گرفتن از الگو پیوستار روانشناختی (PCM)، عوامل موثر بر ادراک افراد از حامیان رویداد را مورد ارزیابی قرار دادند. همچنین تاثیر این ادراکات از حامی روی نتایج رفتاری مشارکت­کنندگان سنجیده شد. بدین منظور پرسشنامه­ای در بین ۶۷۲ نفر از تماشاگران مسابقات دو استقامت در تگزاس که با نیت خیریه برگزار می­ شود، توزیع گردید. نتایج حاصل از تجزیه تحلیل معادلات ساختاری نشان داد که اشتیاق به فعالیت­های تفریحی و خیریه، رابطه معنی­داری با تعلق به رویداد دارد. همچنین تصویر حامی و تعلق به رویداد رابطه معنی­داری با قصد خرید محصولات حامی دارد. و در نهایت اینکه تعلق به رویداد تاثیر مثبتی بر قصد مشارکت افراد در آینده دارد درحالی که تصویر حامی تاثیری بر آن ندارد.
شکل (۹-۲)؛ الگوی فیلو و همکاران (فیلو و همکاران، ۲۰۱۰، ص ۶۳۵)
۲-۶-۲) داخلی
عشقی(۱۳۸۸) در تحقیقی بر بررسی اثربخشی حمایت­های مالی ورزشی بر هواداران بر فوتبال در ایران به این نتیجه رسید که حمایت­های مالی ورزشی باعث ارتقای تصویر عمومی شرکت، افزایش قصد خرید، وفاداری هواداران به حامی مالی می شود ولی تاثیر چندانی بر آگاهی از نام ونشان تجاری و علاقه به شرکت و نشان تجاری ندارد.
محمدی(۱۳۹۰) در تحقیقی به بررسی نقش حمایتهای مالی ورزشی در ایجاد تعهد هواداران فوتبال نسبت به حامیان مالی ورزشی پرداخت که بر اساس نتایج به­دست آمده از این تحقیق، حمایت­های مالی ورزشی باعث ارتقای تصویر شرکت، افزایش تعهد خرید، علاقه به شرکت و وفاداری به حامی مالی می­ شود ولی تاثیر چندانی بر آگاهی از نام و نشان تجاری ندارد.
عبدوی در سال ۱۳۹۱ در تحقیقی تحت عنوان “رابطه­ تعلق هواداران به تیم­های ورزشی، تصویر شناسه، قصد خرید و تبلیغات توصیه­ای محصولات حامی” به بررسی پیش­آیند­ها و پس­آیندهای حامی­گری را روی تیم ورزشی بسکتبال مهرام پرداخت. بدین منظور پرسشنامه­ای در بین ۳۸۵نفر از هواداران تیم بسکتبال مهرام در ورزشگاه توزیع گردید. نتایج حاصل از تجزیه تحلیل معادلات ساختاری نشان داد که جذابیت ورزش رابطه معنی­داری با تعلق به تیم دارد ولی جایگاه ورزش در زندگی افراد نقشی در تعلق به تیم ندارد. همچنین تصویر حامی و تعلق به تیم رابطه معنی­داری با قصد خرید و تبلیغات توصیه­ای محصولات حامی دارد. و در نهایت اینکه تعلق به تیم تاثیر مثبتی بر قصد مشارکت افراد و تصویر شناسه­ی حامی در آینده دارد.

۲-۴-۱-الف مدل سروکوال.^۲۹ در ادبیات کیفیت خدمات، رایجترین مدل برای سنجش کیفیت خدمات، مقیاس سروکوال (SERVQUAL) است که در سال ۱۹۸۸ به وسیله پاراسورامان، زیتهامل و بری و بر پایۀ مدل شکاف بنا شده است. ارزیابی کیفیت خدمات در این مدل مبتنی بر درک واقعی مشتریان از کیفیت خدمات ارائه شده در مقایسه با وضعیت ایده آل از نقطه نظر آنها است .بر پایه این مدل ، اندازه گیری انتظارات و ادراکات مشتریان درباره ابعاد کیفیت خدمات با استفاده ازپنج بعد: موارد محسوس، قابلیت اعتماد، اطمینان/تضمین، همدلی و پاسخگویی قابل اندازه گیری است.

۲-۴-۱-ب مدل BSQ.³⁰ مقیاسی برای سنجش کیفیت خدمات بانکی از آ نجا که فراگیر بودن ابعاد سروکوآل برای خدمات گوناگون مورد تردید قرار گرفته است،برخی از محققان تغییراتی در آن اعمال کرده اند. به طور خاص، کامیلیا باهیا و ژاک نانتل^۳۱ در تحقیقی جامع در سال ۲۰۰۰ میلادی،درباره ی سروکوآل و کاستی های آن برای اندازه گیری کیفیت خدمات در بخش بانکداری،نکاتی را متذکر شده اند. ایراد اصلی آنان به فقدان جامعیت و کلی نگری ابعاد این مقیاس است. آنان معتقدند همیشه لازم است در بررسی برخی خدمات، ابعاد دیگری به سروکوآل افزوده شود؛ بدین ترتیب با بازنگری در ابعاد کیفیت خدمات، بر مبنای مباحث بازاریابی و ویژگی های خاص بانکداری، ابعاد جدیدی را مطابق با آن چه در جدول شماره ی یک نشان داده شده، ارائه کردند. نکته ی قابل ذکر در این بازنگری توجه به دو بعد بهای خدمات و تنوّع خدمات بانکی واهمیت آنان برای
۲۹- Service Quality
۳۰- Banking Service Quality
۳۱- Bahia, K. and Nantel, J.
مشتریان و تأثیرشان بر کیفیت خدمات ادراک شده است. با توجه به جامعیت این ابعاد، در این تحقیق، بررسی کیفیت خدمات بانکی با بهره گرفتن از ابعاد هفت گانه صورت گرفته است. هر یک از این ابعاد، متغیّری از متغیّرهای مستقل این تحقیق را تشکیل می دهند. بدین ترتیب با بازنگری در ابعاد کیفیت خدمات ، بر مبنای مباحث بازاریابی و ویژگیهای خاص بانکداری، ابعاد جدیدی را بدین شرح ارائه کردند: اثربخشی، تضمین، قابلیت دسترسی، بها، ابعاد فیزیکی، تنوع خدمات و قابلیت اطمینان.
جدول ۲-۱ابعاد کیفیت خدمات بانکی

چرخ رو به باز را از اشک گلنارت چه باک؟ بر سر آن گرگ از این باران فراوان آمده (گزارش دشواری‌های خاقانی ، ۱۳۸۶ :۴۸۹ )
خماهن گون: کنایه ایما از آسمان؛ با تشبیه ساده و مجمل || سکاهن: رنگی سیاه که از سرکه و اهن درست می‌شده است. دود دل: استعاره از آه است. در دود دل و در وا صامت د تکرار شده است و به موسیقی شعر افزوده است. تکیّه او زیپ بریک (osip brik) از فرمالیست‌های روسی در تحلیل عناصر زبانی شعر بیشتر روی تکرارهای آوایی (sound –repetition) است.^[۷۴]
دروا: معلق، در هواء
بیت اشاره‌ی ظریفی دارد به این نکته که در گذشته گل را با کاه مخلوط می‌کردند تا محکم شود. کهگل: گلی است که با کاه درست می‌شده است. می‌گوید آنقدر اشک از چشمانم بر چهره ام جاری شده است که از چهره‌ی زرد آلود من بر دیوار زندان گل درست می‌کند.
مار: استعاره از زنجیر است که بر ساق پای نحیف شاعر پیچیده شده است، بسان ماری که دور گیاه پیچیده باشد.
غار غم: استعاره از زندان
اژدها: استعاره از زنجیر است. حسن تعلیل زیبایی است شاعر می‌گوید علّت بی تحرکی من این است که اژدهایی (=زنجیری) در دامنم خفته است و برای آنکه این اژدها بیدار نشود از جای خود تکان نمی خورم.

دو طفل هندو: استعاره از دو مردمک چشم|| مهد چشم: تشبیه بلیغ (= رسا) || اژدهای جانفرسا: استعاره از زنجیر هایی است که دست و پای خاقانی به آن گرفتار امده است. بیت دارای حسن تعلیل (=بهانگی نیک) است.
مار ضحّاکی: استعاره از غل و زنجیر است.|| گنج افریدون: کنایه از حکمت و دانش است. در اسطوره ها آمده است فریدون به یاری کاوه آهنگر ضحاک را به بند کشید. و مملکت را از او باز گرفت.^[۷۵] در ضمن فریدون پدر منوچهر شروانشاه نیز هست که در ۵۱۴ ه.ق در جنگ بین شروان و در بند به قتل رسیده و خاقانی از او به عنوان شهید یاد می‌کند و می‌گوید:
گوهر کان فریدون شهید بر فراز تاج دارا دیده ام ^[۷۶]»
اتشین آب: به کنایه ایما از عرق گرم و خونین است.|| آسیا سنگ استعاره از زنجیر است که به پای شاعر تشبیه شده است.
آتشین آب: ترکیبی پارادوکسی (=متناقص نما) است.
از بیت‌های هنرمندانه‌ی خاقانی است.|| جیب گریبان || صدره: لباس بی آتشین که سینه را می‌پوشاند؛ سینه پوش || صدره‌ی خارا: دیبای خط در خط|| عتاّبی: همان صدره‌ی خارا؛ خطدر خط و موجدار|| کوه خارا استعاره از کندو و زنجیر بین دوخارا به معنی دیبا و سنگ جناس تام وجود دارد. به اعتبار تکرار خارا رد العجز الی الصدر (علی الصدر) خارا در کوه خارا «عتاّبی» در معنای خط در خط که به آن معنی مراد نیست ایهام تناسب دارد و دو خارای دیگر نیز با کوه. معنی بیت: «به سبب اشک خونین گریبان من بر بالای سینه پوش ابریشمینم خط در خط و راه راه شده است. کنده‌ی گران نیز که به سنگی سخت می‌ماند در زیر عطف دامنم پنهان شده است.»
پارافین شمع چون می‌سوزد همانند اشک ب کناره شمع می‌ریزد و آن را دندانه دار می‌کند. ساق از این لحاظ که حلقه‌های زنجیر ان را سوده و دندانه دار کرده است به شمع دندانه مانند شده است. اسناد خاییدن به بخت اسنادی مجازی است که در تور یک فارسی استعاره‌ی مکنیّه‌ی تخییلیّه خوانده می‌شود. دندان خا: کنایه از خشمناکی است.
«قطب: آهنی است که بر گرد آن سنگ بالا گردد. (اقراب الموارد)^[۷۷] نقطه‌ی تقاطع خط فرضی محور عالم باکره‌ی آسمان» کنایه از هر چیز ثابت.|| چارمیخ داشتن: کنایه ایما از بی جنبشی و ایستا بودن|| دو مّریخ َذنب فعل ُزحَل سیما: استعاره از دو زنجیر است که بر پای خاقانی بسته شده است. چرا که «آهن در انتساب فلز ات به سیارات هفتگانه از مدلولات مریخ است. ناصر خسرو و فرزانه «یمگان دره» در چامه ای، گفته‌ی سقراط، هفت فلز را پدید آورده‌ی هفت اختر دانسته است، لیک از آن پس، این گفته را ناروا شمرده است و ناپسندیده‌ی خرد دانسته است.
خورشید صانع است مر آتش را بشناس از آتش، ای پسر آتشگر
سبز است ماه و گفت کز او روید در خاک، ملح و، سیم به سنگ اندر
مریخ زاید آهن بدخو را وز آفتاب گفت که زاید زر
برجیس گفت، مادر ار زیر است مس را همیشه زهره بود مادر
سیماب دختر است عطارد را کیوان چو مادر است و سرب دختر
این هفت گوهران گدازان را سقراط باز بست به هفت اختر^[۷۸]»
(شرح سی قصیده ، ۱۳۷۷: ۶۲ )

۰

۰

۹/۰

۶/۵

۹/۹

۴/۷

۵/۳

۵/۲۷

۳-۱- ۱۲- منابع آب :
آب کشاورزی :
تامین آب مورد نیاز جهت رشد محصولات زراعی جزء عمده ترین مواد لازم در بخش کشاورزی به حساب می آید ، در این میان برنج برای اینکه از بازدهی مطلوبی برخوردار باشد باید در طول دوره رشد خود از آب کافی بهره مند گردد . آب مورد نیاز شالیزارهای برنج توسط رودخانه سفید رود در دوره زراعت تامین می شود . بیشتر آبهای کشاورزی محدوده مطالعاتی از رودهای کوچک و بزرگی که از سفید رود نشات می گیرند تامین می شود که مهمترین این رودخانه ها در دهستان پیر بازار عبارتند از گوهر رود – زرجوب که در بالادست از خمامرود منشعب می گردد. رودخانه سفیدرود دارای طول شاخه اصلی ۵/۶۴۷ کیلومتر ، مساحت حوضه آبخیز ۵۷۸۸۰ کیلومتر و حجم آبدهی سالانه ۹۹۴/۵۹۵۲ میلیون متر مکعب در سال با دبی لحظه ای ۱۰۸۰ متر مکعب در ثانیه طبق آمار هیدرومتری می باشد (معاونت برنامه ریزی استانداری گیلان ، ۱۳۸۵) .

از آنجایی که دوره کشاورزی با دوره بارندگی مطابقت ندارد بنابراین ایجاد سد های کوچک مرسوم به آبند در عرض نهرهای محلی و ذخیره سازی آب باران با بررسی های دقیق آبشناسی یکی از راهکارهای مناسب در تامین آب مطمئن کشاورزی به حساب می آید .
منابع آب محدوده مورد مطالعه همچنین جزو حوزه آبخیز رودهای فومنات نیز محسوب می شود که مرز غربی این حوزه ، حوزه آبخیز شفا رود و حد شرقی آن ،اراضی غربی سفید رود وسیاهرود (رشت) ورود پیر بازار است و از شمال به تالاب انزلی واز جنوب به ارتفاعات تالش جنوبی محدود می شود.رودهای این منطقه در امتداد جنوب غربی – شمال شرقی تا امتداد جنوبی – شمالی جریان دارد . رود پسیخان وپیر بازار از جمله رودهای مهم این منطقه هستند. رود پیر بازار از دو رودخانه سیاهرود در شرق شهر رشت وگوهر رود در غرب این شهر به وجود آمده است .هر دو رودخانه از ارتفاعات چوماچا وبهدان سر چشمه می گیرند .میانگین آب جاری سالانه این رود ۱۷۰ میلیون متر مکعب است .در قسمت شرقی فومنات نیز اراضی دلتایی قدیمی ساحلی سمت چپ سفید رود را تشکیل می دهد که از جنوب به شمال عبارتند از :رودخانه طش ،بیجرود ،قنادی ،خمام رود که ۱۲۶ میلیون متر مکعب از آب سالانه این جریان ها در دوره آبیاری برنج زارها جاری است. سایر رودخانه های شهرستان که از تجمع هرز آب ها تشکیل شده اند عبارتند از : کفترود ، نورود ، اوشمک ، آرما جوب ، تامنتو جوب وکشل خاله . به علت برخورداری از بارش های فراوان ، شبکه متراکم رودها و تغذیه خوب سفره های زیر زمینی ، سطح آ ب های زیر زمین منطقه همواره بالا بوده و آب زراعی دهستان پیر بازار از طریق منابع آب سطحی وزیر زمینی مو جود در منطقه تامین می گردد. آب آشامیدنی دهستان پیر بازار از طریق شبکه آبرسانی تامین می گردد ودر برخی از واحدهای روستایی چاه های خانگی منبع تامین آب می باشد(مولائی هشتجین،۱۳۸۰).
۳-۱-۱۳- خا ک :
منطقه مورد مطالعه در جلگه مرکزی گیلان قرار دارد که از حاصلخیز ترین نقاط کشور محسوب می شود .شرایط اقلیمی خاص این ناحیه در تشکیل خاک های آن نقش عمده ای دارد . تکامل خاکهای منطقه عمدتا تحت اثر رطوبت وآب صورت گرفته است وخاک منطقه از نوع خاکهای اسیدی عمیق با بافت بسیار سنگین همراه منقوطه های رنگی که سنگریزه و پستی و بلندی به مقدار کم تا متوسط در آن دیده می شودو خاکهای عمیق برنج زار با بافت سنگین همراه با منقوطه های رنگی که این خاکها در اراضی حاشیه رودخانه ها دیده می شوند.به طور کلی تیپ خاکهای این منطقه شامل :دشت های آبرفتی ،دشتهای رسوبی و رودخانه ای و ماسه های ساحلی می باشند.
۳-۱-۱۳-۱- جلگه های آبرفتی :
در مجاورت واحد کوهستان و قسمت های فوقانی و بالا دست دشت های آبرفتی که رود خانه های متعدد در درون مناطق جریان دارند تشکیل شده اند این اراضی دارای خاک سنگین رسی و به صورت جنگل های قدیمی است.
۳-۱-۱۳-۲- جلگه های رسوبی و رود خانه ای :
این نوع اراضی عموما به اراضی متشکل از رسوبات رود خانه ای سفید رود اختصاص دارد شامل زمین های نسبتا مسطحی است که در طی زمان طولانی به وسیله سفیدرود رسوبگذاری شده است. این واحد اراضی به دو تیپ دشتی و جلگه ای تقسیم می گردد. بخش دشتی آن از دو قسمت رسوبهای کناره ای با خاک سبک تر ورسوبهای حو ضه ای با خاک رسی سنگین تر تشکیل شده و هر دو نوع خاک آهکی با خاصیت قلیایی کم می باشد. بخش جلگه ای این واحد اراضی شامل جلگه های آبرفتی پایین رودخانه سفید رود است که دارای خاک رس و خیلی سنگین می باشد . این اراضی مسطح بوده و سطح آب زیر زمینی در آن نسبتا بالا است.
۳-۱-۱۳-۳- ماسه های ساحلی :
شامل شنهای ساحلی و دریایی می باشند که از ماسه های نسبتا ریز تا متوسط تشکیل شده و دارای پستی و بلندی نیز می باشد . در حاشیه این شنها و دورتر از ساحل ماسه های قدیمی وجود دارد که در حال حاضر به صورت تپه های تثبیت شده مرتفع و جنگلی بوده و در قسمتی از آن نیز زراعت رایج است.این واحد اراضی باریکه ای بین دریا وخشکی قرار دارند(مولایی هشتجین،۱۳۸۰).
۳-۱-۱۴- پوشش گیاهی :
در محدوده مورد مطالعه به دلیل داشتن خاک مناسب ومرغوب ومیزان آب کافی شرایط مناسبی را برای رشد انواع گیاهان فراهم می نماید . بنابر این عمده ترین پوشش گیاهی منطقه به دو شکل پوشش درختی وپوشش مرتعی است.
۳-۱-۱۴-۱- پوشش جنگلی :
درختان این محدوده عبارتند از ؛ انار ، انجیر ، ازگیل و… که از میوه آن ها برای مصرف خود و مقداری نیز برای فروش استفاده می شود .
۳-۱-۱۴-۲- پوشش مرتعی :
حواشی تالاب انزلی ،کرانه های دریای خزر و رودخانه سفید رود از لحاظ مرتعی بسیار مناسب بوده به نحوی که پس از خشک شدن و عقب نشینی بخش هایی از تالاب این مراتع به وجود آمده اند وتوسعه پیدا کرده اند که در اصطلاح محلی این نوع مراتع قرق نامیده می شوند. در این مراتع مار چنگ ،پونه، پیر گیاه ،هویج وحشی ،شاه پسند وحشی ،گزنه ،یونجه یکسا له ،تمشک و… گیاها ن تشکیل دهنده این مراتع هستند . در این محدوده نی وانواع لی نیز دیده می شوند .مراتع بیجار خاله و کفترود جز مراتع این محدوده به شمار می روند(رمضانی گورابی ،۱۳۷۹).
۳-۲- ویژگی های اجتماعی و جمعیتی :
۳-۲-۱- تعدادخانوار، جمعیت و بعد خانوار :
براساس نتایج سر شماری عمومی سال ۱۳۸۵ جمعیت دهستان پیر بازار ۲۱۴۱۷ نفر بوده است و با توجه به تعداد ۵۸۴۵ خانوار و ۲۱۴۱۷ نفر جمعیت ، بعد خانوار در دهستان پیربازتر ۵۷/۳ نفر است . بعد خانوار از حداکثر ۸۵/۴نفر در روستای علویان تا حد اقل ۳ نفر در روستای پیر بازار متغییراست.
جدول ۳-۱۰- تعداد جمعیت ، خانوار و بعد خانوارروستاهای دهستان پیربازار (۱۳۸۵)

ردیف

نام روستا

جمعیت

خانوار

بعد خانوار

۱

آلمان

۳۲۳

۸۵

۳،۸۰

۲

بیجار خاله

۲۸۰

در جهت تعدیل این دو نظر برخی عقیده دارند، باید بین خیاری که سبب آن هنگام عقد موجود است و خیاری که در زمان اجاره حادث می‌شود تفاوت گذارد؛ در مورد گروه نخست، مانند غبن و تدلیس و عیب موجود در زمان عقد، اثر فسخ این است که از آغاز دو عوض بازگردانده شود، چرا که تنها در این صورت است که از مستأجر رفع ضرر می‌شود. قاعده بازگشت مبادله نیز ایجاب می‌کند که تمام منفعت گزاف یا معیب به موجر باز گردد و تمام اجاره بها به مستأجر. ولی در مورد گروه دوم، مانند عیبی که در دوران اجاره حادث شده است، باید بازگشت آثار را به زمانی اختصاص داد که نقص یا دشواری انتفاع تعادل قراردادی را برهم زده است، زیرا همین اندازه برای جبران ضرر مستأجر کافی است و هیچ موجبی وجود ندارد که مبادله منفعت و اجاره بها در زمانی که هیچ عیبی در آن نبوده است، به عنوان لازمه فسخ، برهم خورد. ماده ۴۸۰ قانون مدنی نیز به طور ضمنی تفاوت این دو فرض را پذیرفته است. در پایان این ماده آمده که: «… اگر عیب در اثناء مدت اجاره حادث شود نسبت به بقیه مدت خیار ثابت است» و از مفهوم آن در ارتباط با بخش نخست ماده چنین بر می‌آید که اگر عیب هنگام عقد در آغاز اجاره وجود داشته باشد، نسبت به تمام مدت خیار ثابت است.^[۱۲۱]

اما به نظر میرسد که قسمت اول ماده ۴۸۰ قانون مدنی در موردی است که هنوز عوضین اجاره تسلیم و تسلم نشده و عیب قبل از قبض و اقباض منفعت در عین مستأجره حادث می‌گردد. بنابراین چون هنوز استیفاء منفعتی صورت نگرفته، مقنن حکم به ثبوت خیار نموده و انحلال عقد و استرداد عوضین را ظاهراً از ابتدای عقد اجاره متأثر دانسته است، در حالی که چنانچه عیب مذکور در زمان عقد موجود باشد ولی منفعت تسلیم شده و در اثناء مدت اجاره، عیب کشف گردد، آثار فسخ یعنی انحلال عقد اجاره شامل باقی مدت اجاره خواهد شد، نه از هنگام عقد. به بیان دیگر همانند حدوث عیب در اثناء مدت اجاره، خیار نسبت به بقیه مدت ثابت و جاری است و تنها تفاوت و اختلاف قسمت‌های مقدم و مؤخر ماده ۴۸۰ قانون مدنی، در تسلیم منفعت است نه در زمان حدوث عیب.
در خصوص منافع ایجاد شده در زمان بین عقد و فسخ نیز حکم ماده ۲۸۷ قانون مدنی قابل اجرا است. در نتیجه منافع و نمائات منفصل که از زمان عقد تا زمان فسخ در مورد معامله حادث می‌شود متعلق به کسی است که به واسطه عقد مالک شده و منافع و نمائات متصل مال کسی است که در نتیجه فسخ مالک می‌شود.
همچنین اگر پس از انعقاد قرارداد، مالک در مال تصرفی نماید که موجب فزونی قیمت و ارزش آن شود، پس از فسخ و لزوم استرداد آن مال به مالک قبل از عقد، ارزش افزوده اعم از عین یا قیمت یا فرض حصه مشاعی از آن باید به مالک بعد از عقد که در نتیجه عمل یا مال او به وجود آمده، مسترد شود، چرا که عمل هر انسانی محترم و واجد ارزش است و در این گونه موارد نیز اصل بر عدم تبرع کار و عمل انجام شده و یا مال امتزاج یافته است.
اما اگر عمل مالک پس از عقد سبب کاهش ارزش مورد معامله شود پس از فسخ، باید عین مورد معامله بعلاوه تفاوت قیمت آن را نسبت به حال قبل از تغییر به مالک پس از فسخ برگرداند.^[۱۲۲]
مبحث پنجم: نهادهای مشابه فسخ
در این مبحث نهادهای مشابه خیار یعنی اقاله، انفساخ و حق رجوع را در گفتارهای جداگانه مطالعه خواهیم کرد.
گفتار اول: اقاله
اقاله در لغت به معنی باز کردن و آزاد کردن است و در اصطلاح حقوقی به معنی بهم زدن عقد لازم با تراضی طرفین آمده و آن را تفاسخ و تقابل نیز می‌نامند.^[۱۲۳]
از آنجایی که در نتیجه اقاله، علاوه بر انحلال و برهم خوردن عقد، آثار به جای مانده آن نیز از بین می‌رود، برخی در تعریف اقاله گفته‌اند: «تراضی دو طرف عقد است بر انحلال و زوال آثار آن».^[۱۲۴]
در خصوص ماهیت اقاله میان فقها و نویسندگان اتفاق نظر وجود ندارد. اما براساس نظری که قانون مدنی ایران به پیروی از فقهای امامیه پذیرفته، اقاله فسخ معامله پیشین بوده و معامله جدید تلقی نمی‌شود. با وجود این در ماهیت قراردادی اقاله نباید تردید نمود، چه آنکه اقاله به تراضی واقع می‌شود و رکن اصلی و جوهر عقد را با خود به همراه دارد. اثر عقد یا قرارداد را نباید محدود به ایجاد تعهد یا تملیک دانست، نهادی گسترده‌تر است که آثار گوناگونی را به دنبال دارد. بنابراین برخلاف نظر برخی از نویسندگان^[۱۲۵] اقاله دارای ماهیت قراردادی است که البته به مقتضای طبیعت خاص آن در پاره‌ای امور، احکام ویژه خود را داشته و تابع قواعد عمومی سایر قراردادها نیست. مثلاً اقاله را نمی‌توان به تراضی فسخ کرد و احکام مربوط به خیار عیب و غبن و شرط در آن راه ندارد. اما همانند سایر عقود قصد و رضای طرفین، اهلیت طرفین و معلوم و معین بودن موضوع اقاله از جمله شرایط صحت آن به شمار می‌رود و با هر لفظ یا فعلی که دلالت بر بهم زدن معامله کند واقع می‌شود (ماده ۲۸۴ ق.م).
مبنای اقاله را بی‌گمان باید حاکمیت اراده دانست؛ همان دو اراده که عقد را منعقد نموده و خود را پای‌بند ساخته‌اند، این توان و قدرت را دارند که عقد را منحل نموده و خود را از زیر بار تعهدات آن برهانند. اما در عین حال نفوذ اقاله بر مبنای حاکمیت اراده در دو مورد با مانع برخورد نموده و اثری ندارد؛ مورد اولی در صورتی است که اقاله با مصالح عمومی سازگار نبوده و نظم عمومی و اخلاق حسنه را خدشه‌دار نماید (مانند اقاله عقد نکاح و وقف) و مورد دوم نیز حالتی است که اقاله به حقوق اشخاص ثالث که نقشی در انعقاد عقد نداشته‌اند زیان برساند (مانند اقاله عقد ضمان).
اثر اقاله انحلال عقد و یا قطع آثار آن است. در صورتی که عقد، کاملاً اجرا نشده باشد، اقاله آن را منحل و تعهد یا تعهدات ناشی از آن را زایل می‌سازد که در نتیجه، آثار آن نیز قطع خواهد شد. در صورتی که عقد تماماً اجرا شده باشد، اقاله منحصراً آثار آن را قطع می‌کند.
باید دانست که به وسیله اقاله، عقد از زمان تشکیل منحل نمی‌شود و آثار آن از ابتدا منتفی نمی‌گردد، بلکه این وضعیت نسبت به زمان پس از اقاله تحقق پیدا می‌کند. به این ترتیب، عقد و آثار قانونی آن نسبت به زمان پیش از اقاله معتبر خواهد بود. تلف یکی از عوضین نیز مانع از اقاله نخواهد بود، در این صورت به جای آن چیزی که تلف شده است مثل آن در صورت مثلی بودن و قیمت آن در صورت قیمتی بودن داده می‌شود. همچنین در صورتی که مورد معامله پیش از اقاله ناقص یا معیوب شده باشد، باز هم می‌توان معامله را اقاله کرد. در این حالت تفاوت بین بهای مال صحیح و ناقص نیز به عنوان ارش داده خواهد شد.
مطابق ماده ۲۸۷ قانون مدنی نمائات و منافع منفصله مورد معامله، از زمان عقد تا اقاله متعلق به شخصی است که به وسیله عقد مالک شده است ولی نمائات و منافع متصله مربوط به زمان مزبور، به تبع عین مال، مجدداً به مالکیت مالک اولی بر می‌گردد. در صورتی که بر اثر تصرفاتی که مالک پس از عقد نسبت به مورد معامله به عمل آورده است، سبب افزایش قیمت آن گردد، به موجب ماده ۲۸۸ قانون مدنی در حین اقاله به مقدار قیمتی که به سبب عمل او زیاد شده مستحق خواهد بود.
گفتار دوم: انفساخ
انحلال قهری عقد را انفساخ گویند.^[۱۲۶] به این معنی که عقد، بدون اینکه نیاز به عمل حقوقی اضافی باشد، خود به خود از بین می‌رود. انفساخ گاه به طور مستقیم ناشی از اراده دو طرف قرارداد است و گاه ناشی از حکم قانون است. در انفساخ ارادی طرفین به موجب شرطی که به شرط فاسخ یا شرط انفساخ تعبیر می‌شود، درباره انفساخ احتمالی عقد در آینده تراضی می‌کنند و بدین وسیله تعهدهای ناشی از عقد را محدود به زمان معین یا عدم وقوع شرایط خاص می‌سازند. مانند اینکه در قرارداد «اجاره به شرط تملیک» شرط شود که، اگر پرداخت هریک از اقساط اجاره بیش از ده روز به تأخیر افتد، قرارداد پایان می‌پذیرد یا منفسخ می‌شود.^[۱۲۷]
شرط فاسخ را با خیار شرط نباید اشتباه کرد، خیار شرط به یکی از دو طرف یا هر دو یا شخص ثالث حق می‌دهد که اگر مایل باشند عقد را در مهلتی معین فسخ کنند، در حالی که نتیجه تحقق شرط فاسخ انحلال قهری و خود به خود عقد است و نیازی به تصمیم دیگر ندارد. با وجود این شرط فاسخ در قراردادی اثر دارد که قابل انحلال به اراده باشد. عقدی که به اراده یکی از دو طرف یا در نتیجه تراضی قابل انحلال نیست، با شرط فاسخ نیز برهم نمی‌خورد. برای مثال عقد نکاح قابل اقاله نیست و فسخ آن هم محدود به موارد پیش‌بینی شده در قانون است و جز از راه طلاق نمی‌توان رابطه زناشویی را از هم گسست. پس شرط فاسخ نیز در آن راه ندارد و زن و شوهر نمی‌توانند رویدادی را به تراضی سبب انفساخ عقد سازند. همچنین است در وقف که باید دائم باشد و واقف نتواند با انحلال وقف دوباره مال موقوف را بدست آورد.^[۱۲۸]
نکته دیگری که ذکر آن لازم به نظر می‌رسد آن است که برخلاف خیار فسخ، شرط انفساخ ویژه عقود لازم نیست و در عقد جایز نیز معقول و دارای اهمیت است. همان‌طور که گفته شد عقد جایز را هریک از دو طرف که بخواهد می‌تواند فسخ کند. بنابراین، خیار فسخ از طبیعت عقد ناشی می‌شود، و جعل آن به مناسبت وجود غبن یا عیب یا شرط و مانند اینها کاری است لغو و بیهوده. اما، شرط فاسخ در این گونه قراردادها نیز اثر خاص خود را دارد؛ با وجود شرط در حادثه موردنظر، دیگر برای فسخ عقد نیازی به انجام عمل حقوقی نیست و حق انتخاب از هر دو طرف گرفته می‌شود. به عنوان مثال در عقد ودیعه شرط می‌شود که اگر امین از مال امانت استفاده کند عقد منفسخ است. بی‌گمان، مودع نیز می‌تواند هنگام بروز حادثه به فسخ عقد و ستاندن امانت دست زند. ولی، این اقدام نیاز به آگاهی و انشاء دارد و خود به خود صورت نمی‌پذیرد. پس اگر امین دست از افراط بکشد و به امانت رفتار کند، چون منبع اذن و نیابت از بین نرفته است، سمت امانت به او باز می‌گردد و تا زمان فسخ عقد مسئول نیست. در حالی که شرط انفساخ عقد جای گفتگو باقی نمی‌گذارد، سمت امانت و منبع اذن را از بین می‌برد و امین پیشین را به غاصب کنونی تبدیل می‌کند.
همان‌طور که ذکر شد گاهی نیز انفساخ عقد ناشی از حکم قانون است. مانند تلف مبیع پیش از قبض بدون تقصیر و اهمال بایع (ماده ۳۸۷ ق.م) و تلف عین مستأجره در اثنای مدت اجاره (ماده ۴۸۳ ق.م) و انفساخ عقود جایز به موت، جنون و سفه احد طرفین در موارد اعتبار رشد که در ماده ۹۵۴ ق.م پیش‌بینی شده است.
همانند اقاله و فسخ، انفساخ نیز ناظر به آینده است و هیچگاه عقد را از آغاز برهم نمی‌زند و اثر قهقرایی ندارد.
گفتار سوم: رجوع
در ترمینولوژی حقوق، رجوع برگشت به حالت قبل از عقد معین یا قبل از ایقاع معین معنی شده است.^[۱۲۹] ماهیتی حقوقی و از نوع ایقاع که همانند حق فسخ به طور یک طرفه و بدون قبول و رضایت طرف مقابل خود، قابلیت اعمال داشته و با پیروی از قصد انشاء و سایر شرایط اساسی صحت به مرحله اجرا در می‌آید. و همانند حق فسخ نظر به آینده دارد و در گذشته اثر نمی‌کند. همین شباهت‌ها سبب شده که برخی از نویسندگان،^[۱۳۰] رجوع را مرادف با فسخ بدانند، در حالی که توجه به ماهیت و آثار آن دو نشانگر آن است که فسخ و رجوع علیرغم شباهت مترادف با یکدیگر نیستند.
حق فسخ جز در موارد خاص و استثنایی، حقی است مالی که پس از فوت صاحب حق به وراث او منتقل می‌شود، در حالی که اختیار رجوع قائم به شخص بوده و نه تنها با فوت صاحب آن به وراث منتقل نمی‌شود، بلکه با مرگ او اختیار رجوع ساقط شده و از بین می‌رود (مانند سقوط حق رجوع در هبه و وصیت و طلاق رجعی با مرگ صاحب حق).
از سوی دیگر، به صراحت ماده ۴۴۸ قانون مدنی «سقوط تمام یا بعضی از خیارات را می‌توان در ضمن عقد شرط نمود». ولی، اسقاط حق رجوع در برخی از مصداق‌های آن (مانند حق رجوع شوهر در طلاق رجعی) به شدت مورد تردید است و بقاء و عدم انتفاء آن قوی‌تر به نظر می‌رسد.^[۱۳۱]
همچنین حق فسخ در کلیه انواع خود و در تمام موارد یک اثر مهم و شاخص دارد که همانا انحلال عقد است. یعنی با اعمال حق فسخ، اولین نتیجه‌ای که در تمام عقود حاصل می‌گردد، انحلال و گسیختن عقد از لحظه اجرای حق است. اما حق رجوع در برخی از مصداق‌های خود مخالف چنین اثری را به همراه دارد. مثلاً حق رجوع شوهر از طلاق رجعی، موجب انتفاء طلاق شده و مالاً منجر به وصلت و انعقاد مجدد نکاح خواهد شد (بند ۴ ماده ۱۱۴۵ ق.م).
بخش دوم: مبانی نظری فسخ
پیش‌تر گفته شد که فقها و نویسندگان حقوقی برای خیارات قانونی سه مبنای عمده ذکر نموده‌اند، که عبارتند از: قاعده لاضرر، نظریه شرط ضمنی و رعایت مفاد تراضی و بالاخره نظریه عیب اراده.
این بخش را به سه فصل تقسیم نموده و به مطالعه و بررسی این مبانی خواهیم پرداخت تا ببینیم کدامیک از مبانی یاد شده بهتر می‌تواند جعل و اعمال خیارات را توجیه نماید و با مقررات قانون مدنی سازگارتر می‌باشد.
فصل اول: قاعده لاضرر
قاعده لاضرر یکی از مهم‌ترین «قواعد فقه» اسلامی است که در همه ابواب فقه اعم از عبادات و معاملات، بازتاب داشته و از زمان پیامبر اسلام (ص) تاکنون مورد توجه مسلمانان بوده و فقیهان همه فرقه‌های مذهبی اسلام، قاعده مزبور را مورد توجه قرار داده‌اند. در فقه امامیه نیز به قاعده لاضرر عنایت زیادی بوده و فقهای بزرگ شیعه در کتاب‌های فقهی خود کراراً به این قاعده استناد کرده‌اند.
با آنکه نصوص شرعی متعددی به عنوان مدرک قاعده مزبور مورد استناد فقهاء واقع شده است، اما بدون تردید، قبح ضرر و حسن جلوگیری از آن و در نتیجه نهی از اضرار، از احکامی است که عقل، صرف‌نظر از متون شرعی یا ادله نقلی به آن حکم می‌کند و از مستقلات عقلیه به شمار می‌رود. به عبارت دیگر این قاعده از قواعد کلی مبتنی بر انصاف است.
بسیاری از فقها و نویسندگان حقوقی ما مدرک و مبنای بسیاری از خیارات را قاعده لاضرر می‌دانند، با این حال برخی نیز استناد به این قاعده را در توجیه خیار نپذیرفته‌اند.
ما در این فصل به مطالعه این قاعده به عنوان مبنای خیار خواهیم پرداخت.
مطالب این فصل را به پنج مبحث به شرح ذیل تقسیم خواهیم کرد:
مدارک و مستندات قاعده لاضرر، مفهوم قاعده لاضرر، مفهوم ضرر و مصادیق آن، رابطه قاعده لاضرر با دیگر ادله احکام و قاعده لاضرر مبنای فسخ قرارداد.
مبحث اول: مدارک و مستندات قاعده لاضرر
در این مبحث مدارک و مستندات قاعده لاضرر را مورد مطالعه قرار داده و از منظر کتاب یعنی قرآن کریم، احادیث، اجماع و عقل این قاعده را بررسی می‌کنیم؛ هر چند قاعده لاضرر همچنان‌که گفته شد از قواعد عقلیه محسوب می‌شود، لیکن با آن همه تلاش و تکاپوی فقهای عظام در این خصوص نمی‌توان چراغ نقل را که فرا راه عقل قرار داده شده نادیده گرفت.
گفتار اول: قاعده لاضرر براساس آیات قرآن کریم
در قرآن کریم آیات متعددی خصوصاً در قسمت‌های مربوط به بیان احکام وجود دارد، که یا مستقیماً بر نهی و منع از اضرار دلالت و تأکید دارند و یا آنکه غیرمستقیم از مفهوم آیات می‌توان این معنی را استنباط کرد. که ذیلاً به توضیح آنان خواهیم پرداخت.
الف) «لا تضار والده بولدها و لا مولود له بولده و علی الوارث مثل ذلک…».^[۱۳۲]
در ترجمه و تفسیر آیه فوق دو احتمال مد نظر مفسرین قرار گرفته است.
بر مبنای احتمال اول چنانچه فعل «لاتضار» به صورت فعل معلوم در نظر گرفته شود و با زاید دانستن با در «بولدها»، آیه مزبور پدر و مادر را از زیان رساندن به فرزندانشان نهی می‌کند به عبارت دیگر هیچ یک از پدر و مادر حق نخواهند داشت سلامتی و آرامش کودک خویش را ملعبه و وسیله مشاجره و تنازع خویش قرار دهند و از این طریق به او زیان رسانند.
و بر مبنای احتمال دوم چنانچه فعل «لاتضار» به صورت مجهول پنداشته شود و با در «بولده» و «بولدها» به عنوان باء سببیّت تلقی گردد، و پدر و مادر از نظر دستور زبان عربی در این جمله نایب فاعل تلقی شوند ترجمه و معنای آیه تقریباً چنین خواهد بود که:
«به پدر و مادر نباید به سبب فرزند زیان و ضرر وارد آید و وارث پدر و مادر یا فرزند نیز همین وظیفه و تکلیف را بر عهده دارند».
که می‌توان گفت تفسیر و مفهوم آیه این است که در فرض مثال اگر پدری بخواهد فرزند شیرخوار خود را به دایه بسپارد، قطعاً مادر به دلیل انس و الفت و عشق و علاقه‌ای که به کودک شیرخوار خویش دارد روانش رنجور و دچار تشویش و اضطراب خواهد شد و نتیجتاً از این امر متضرر خواهد گشت که منهی قرآن کریم است و یا بالعکس چنانچه مادر به منظور ایذاء و آزار پدر کودک، از شیر دادن به طفل شیرخوار خویش خودداری نماید قهراً در این صورت پدر دچار آسیب و آزار خواهد شد که این عمل نیز از نظر آیه شریفه مذموم و منهی است. به هر تقدیر چنانچه فعل «لاتضار» خواه به صورت فعل معلوم انگاشته شود و یا به شکل فعل مجهول پنداشته گردد، هر چند تلفظ آن در هر دو صورت یکسان است ویژگی و خصوصیتی در منع و نهی در اضرار پدر و مادر به یکدیگر و یا فرزند وجود نداشته، و در هر دو صورت حرام است و بدین لحاظ به سبب فقدان خصوصیت در این حکم این نهی حقیقت در حرمت اضرار به طور کلی دارد.
ب) «… و لا تضاروهُن لتضیقوا علیهن^[۱۳۳]».
ترجمه و معنای آیه را مترجمین و مفسرین اینگونه دانسته‌اند که «با سخت‌گیری و تحت فشار و تنگنا قرار دادن زنان مطلقه به آنان زیان نرسانید».
در حقیقت خداوند از اینکه در مدت عده با امتناع از پرداخت هزینه زندگی زنان مطلقه بر آنان سخت گرفته شود نهی کرده است.
ج) «و اذا طلقتم النساء فبلغن اجلهن فامسکوهن بمعروف او سرحوهن بمعروف و لاتمسکوهن ضراراً لتعتدوا من فعل ذلک فقد ظلم نفسه^[۱۳۴]».